Brontekst bekijken van 1684 (deel 3)

1684 (3) door Jaak Jansen<br />
Na de uitspraak van de Raad van Brabant in 1701 was er niet veel verbeterd in de verhouding tussen<br />
de inwoners van Balen en de abdij van Averbode. Er was wel een dak gekomen op de kerk maar dat<br />
alleen maakte het bedehuis niet opnieuw geschikt voor gebruik. Een nieuw zijaltaar van de HH.<br />
Cosmas en Damianus werd besteld maar eerst in 1729 zou het definitief afgewerkt zijn. De<br />
tiendeklok werd wel gehangen in 1708 maar er was nog geen hoofdaltaar. En er was die<br />
voortdurende onvrede over de tiendeheffingen in Balen. De Balenaars waren misnoegd en gunden<br />
het klooster de opbrengsten niet, ook al waren zij rechtmatige beheerders van de gronden Er waren<br />
echter nog andere pijnpunten. Zo had de gemeente eenmaal 8000 gulden en een andermaal 7000<br />
gulden geleend bij de abdij; in ruil voor de verschuldigde intresten op deze kapitalen moest de abdij<br />
geen belastingen betalen (beden, twintigste penningen en andere lasten). Het dossier van de<br />
wederzijdse verplichtingen en verstandhoudingen zou hierdoor worden verzwaard. De wederzijdse<br />
verzoeken en eisen bleven niet achterwege. Zo kreeg pastoor Swaens op 10 oktober 1710 een<br />
deurwaarder op bezoek omdat hij zijn belastingsplicht niet zou hebben voldaan in verband met de<br />
kwakkeltiende1.<br />
<br />
Overeenkomst van 24 september 1715<br />
In 1712 stuurde pastoor Swaens een brief naar de abt van Averbode om te vragen wat hij moest<br />
doen. De inwoners van Balen hadden aangedrongen om in opdracht van de pastoor het koor van de<br />
kerk te restaureren en weer bruikbaar te maken voor de eredienst. De kerkmeesters beweerden dat<br />
zij zelf zich hiermee niet moesten bemoeien; de restauratie van het koor was een opdracht voor de<br />
pastoor en voor de abdij. De abdij maande de pastoor aan tot voorzichtigheid en wilde eerst een<br />
uitspraak van het gerecht afwachten. De pastoor liet toch de eerste herstellingen uitvoeren in 1714.<br />
Hij betaalde glazenmaker Norbertus Basiaers (Bayar?) uit voor het witten van het koor en het herstel<br />
van het glas2.<br />
In 1715 werd er echter een serieus akkoord gesloten tussen Eerwaarde Heer Kamerling Quaetpers,<br />
gevolmachtigde van de abdij, en anderzijds de schepenen en burgemeesters van Balen. Vooreerst<br />
werd afgesproken dat binnen de twee jaren de welfsels van de middenbeuk en de kruisbeuk zouden<br />
hermaakt worden op kosten van de abdij. De gemeente zou zorgen voor het vervoer van alle<br />
materialen alsook voor het hout voor stellingen en de formelen3; de kosten voor de ijzeren balken<br />
zouden worden gedeeld. Dit alles gebeurde in overeenkomst met de uitspraak van de Raad van<br />
Brabant in 1701. Verder werd een nieuwe overeenkomst gemaakt over de interesten van de vroeger<br />
ontleende kapitalen. De kwijtscheldingen van belastingen werden afgeschaft en vervangen door de<br />
gemeente te betalen interesten op het overblijvend kapitaal.<br />
De overeenkomst zou correct worden uitgevoerd. De werfsels in de kerk werden uitgevoerd en in de<br />
westertoren werd de afsluitdatum 1717 in het gewelf aangebracht. Vanaf 1719 werden er weer<br />
offergeld genoteerd in een offerboek. Blijkbaar werden de religieuse diensten in de kerk hervat en<br />
hernam het kerkelijk leven in het dorp, na vijfendertig jaar gekibbel. Het was echter niet het<br />
eindstation voor de wrijvingen tussen Balen en Averbode over de inning van de tienden.<br />
<br />
1 Erfgoed Balen AAA 10038. 0204<br />
2 AA?????<br />
3 Formeel: houten ondersteuning bij de bouw van gewelven.<br />


-----

<span id="2"></span><br />
Ongeregeldheden der pachters<br />
Misschien gebeurden er reeds voor de brand van 1684 allerlei ongeregeldheden dat is mogelijk; in de<br />
abdij-archieven vonden wij daar geen sporen van. Vanaf 1684 zien wij overal deugnieterijen<br />
opduiken tot nadeel van de tiendeheffer, de abdij. In 1684 en 1685 weigerden de Balenaars de<br />
gehele tienden-opbrengst af te dragen aan de abdii! Waar is die opbrengst dan gebleven; een<br />
gedeelte werd zeker gebruikt voor het eerste, voorlopig herstel van de kerk; hoe het geld verzameld<br />
werd is niet geweten. Hoeveel er als eigen gewin op zak werd gestoken werd ook niet genoteerd; en<br />
dan werd het weer moeilijk om dat officieel te recupereren. Jaar na jaar werden er ongeregeldheden<br />
vastgesteld. Het vertrouwen tussen de abdij en de pachters was beneden alles. In de loop van de<br />
achttiende eeuw zouden er regelmatig ongeregeldheden voorkomen en de Balenaars-huurders<br />
waren bijzondere tegenwringers. De pachters haalden het onderste uit de kan en zetten voortdurend<br />
de abdij voor schut.<br />
-Jan Hinnolet, Hendrik Cuypers, Joachim Vos en Peter Wuyts, helpers van de abdij, hadden<br />
vastgesteld dat er op het veld van Wilbert Grobben koren was opgezet na zonsondergang. Smorgens<br />
werden er 19 hopen geteld van elk 15-16 schoven, maar er waren geen tiende-schoven bij. De<br />
tiendeschoven werden met een bijzonder teken gemarkeerd: een bijzondere wrong. De tiende-<br />
schoven of geleggen van de abdij waren vergeten.<br />
-Controleurs Peeter Monsus en Adrianus Huybrechts, van Meerhout, stelden in opdracht van de<br />
provisor van de abdij vast dat bij Peeter Goossens op een perceel van de Biesakker de 19 hopen van<br />
de tiende veel kleiner waren dan de andere hopen.<br />
-Bij weduwe Cornelis Mertens werd een vergelijking gemaakt tussen de tiendeopbrengst (het aantal<br />
geleggen met een tiende-wrong) en de totale opbrengst van de pachter. De tiendeopbrengst had<br />
dubbel zo groot moeten geweest zijn.<br />
- Bij Jan Baptist Dingene werden slechts 20 hopen haver met een wrong aangetroffen terwijl het er<br />
30 moesten zijn.<br />
- Bij Peter Goossens op de Biesakker telde men 389 schoven of geleggen en slechts 17 voor de<br />
thiende. Niet één op tien maar één op drieëntwintig.<br />
- Bij Jan Deins thuis werden 215 ontvreemde geleggen met een thiendewrong gevonden.<br />
- Uit de thiende-geleggen werden de beste korenaren weg geplukt.<br />
- Bij Jan Baptist Willekens op het Molenveld vond men 226 geleggen en slechts 15 thiende-geleggen<br />
die maar half zo dik waren.<br />
- Bij Guilliam Van Hemel waren de thiende-geleggen omver gegooid en half opgegeten door de<br />
schapen.<br />
-Wilboort Grobben had na zonsondergang nog hopen opgezet terwijl dit verboden was ter wille van<br />
de controle.<br />
-Bij Paulus Cruysberghs waren er geleggen haver gestolen. Hij wist nergens van. Het was “buyten<br />
synen wil”.<br />
-Controleurs Peeter Baenens en Peter Wuyts en rentmeester Franciscus hadden ‘smorgens nog de<br />
tiendeschoven zien staen op het veld en ‘snamiddags waren ze verdwenen met de andere geleggen.<br />


-----

<span id="3"></span>-Bij Peeter Neels werd er veel vuiligheid aangetroffen op de tiende-geleggen. Voor zonsopgang was<br />
alles opgezet in 9 hopen van 24-25 hopen of geleggen.<br />
-Getuigen verklaren aan provisor Ververs dat zij op 27 augustus savonds het koren hebben zien ter<br />
aarde liggen bij Jan Baptist Cornelis en smorgens voor zonsopgang was alles opgezet in 9 hopen van<br />
24-25 schoven of geleggen; de tiendegeleggen waren in verre na niet zo groot als de andere<br />
-Bij Jan Baptist Willekens op ’t Molenveld waren de tiende-geleggen maar half zo dik als de ander.<br />
Dat was ook het geval bij weduwe Cornelis Mertens, bij Jan Claes, bij Peter Vekemans ……….<br />
-Bij Margo Emmers van Schoor werd er in de geleggen van de abdij veel “quaet groen” aangetroffen<br />
dat aan de zijkant van het veld als onkruid opgroeide.<br />
-Soms werd er gevochten; er was “handgemeen” tussen de controleurs en de pachters.<br />
De abdij en de provisor hadden het moeilijk en zochten antwoorden op deze spitsvondigheden van<br />
bedrog en ontduiking. Via afspraken en ordonnanties trachten zij de tiende-inning weer onder<br />
controle te krijgen. Het verbod om na zonsondergang nog te werken is er een voorbeeld van. Ook de<br />
beslissing om voortaan de elfde hoop te nemen als tiende-bijdrage zal wel in die lijn liggen om de<br />
foeteraars te slim af te zijn. De abdij wantrouwde de plaatselijke pachters en bracht eigen werkvolk<br />
mee om te controleren. Soms deed de abdij beroep op officiëlen van Meerhout (schout en<br />
schepenen) om de controle degelijk te maken. Een tijdje heeft de abdij beroep gedaan op het<br />
gemeentebestuur van Balen om de afwikkeling van de tiendenophalingen uit te voeren maar dat was<br />
toch ook niet het beste voorstel. Een andermaal werd er, zoals we vroeger reeds zagen, Balenaars<br />
aangeworven als beëdigde controleurs verantwoordelijk voor een gedeelte van de tiendeverdeling<br />
(gesworen thiendestekers). Het wees er allemaal op dat het systeem van de tiendeheffing stilaan was<br />
uitgehold en niet meer werd geaccepteerd door de pachters. Eenzelfde sfeer was er vaak te merken<br />
in andere dorpen waar de abdij tiendeheffer was. Het Ancien Regime liep stilaan ten einde. Het zou<br />
zijn beslag krijgen met de Franse Revolutie toen de heffingen werden afgeschaft door de Franse<br />
overheid.<br />
Anderzijds was de restauratie na de kerkbrand stilaan tot een einde gebracht. We wezen er reeds op<br />
dat vanaf 1719 de kerkelijke diensten hernomen werden. In 1719-1720 werden de twee zijaltaren in<br />
de kruisbeuk gemarmerd en afgewerkt. In 1725 werd door de abdij een hoofdaltaar geplaatst in het<br />
koor; hierop werd het wapenschild van abt Van der Steghen aangebracht4.<br />
De abdij zocht ook naar oplossingen of andere formules om dit economisch systeen draaiende te<br />
houden. Zo trof de abdij nieuwe maatregelen in de verloning van de pastoor waardoor men de<br />
moeilijke verhoudingen trachtte te normaliseren. Een vergelijking hierbij maken is wel eens<br />
interessant. In 1720 noteerde pastoor Swaens zijn royale inkomsten van tienden en diensten als<br />
pastoor van Balen; interessant is ook dat hij hierbij de lijst voegt van de uitgaven die hij had gehad.<br />
Het zegt iets over de toenmalige levensstijl als pastoor.<br />
1720<br />
COMPUTUS (rekening) PASTORIS IN BALEN Ao 1720 JULY 8<br />
Erfgoed Balen 511-9998-136-10038- p 0367 en 0368<br />
1. Bewoon ende cultivere ick / huys, hof, graghten en struycken / ende lant twee mud<br />
<br />
4 Dit altaar werd rond 1893 vervangen door een stenen, neogotisch altaar.<br />


-----

<span id="4"></span>2. Oude pastorie goet tot sceps / het lant verhuyrt aen jan / Gooskens voor vijf mud coren,<br />
twee mud gerst. / Het eusel over de beke / aen Merten Kemps voor / twee pistolen. / Den<br />
middelst bempt brengt aen / Giel Vreys ende Jan Dries / voor twelf gulden. / Den achtersten<br />
bempt aen Jan Heylen en Geraert de Bie voor twintig gulden<br />
3. Den halven Levrouwe bempt / aen Peter van Gennep voor / twelf gulden<br />
4. Het block op Holsterbergh aen / Paulus Vandersande voor / dry mud coren een halve / mud<br />
boeckweye.<br />
5. Uyt de grote thiende ses en / vertigh mud coren ses mud haver / twee mud gerst een halve<br />
mud / boeckweye ende twelf pata / cons in gelt<br />
6. De heyesthiende aen de borge / meysters van ommelbergh en / schoer voor negen mud<br />
coren/<br />
7. Het bemdeken voor de pastorie / winnen wij selve /<br />
8. Den viver in de Heyde aen den / secretaris van Ham voor de / helfte van de vissen.<br />
9. Het vierden deel van den trock / heeft twee jaer droog gelegen / ende twee jaer de vissen<br />
verloren/ door droogte en hoog water<br />
10. Van de lammerthiende een pistool<br />
11. Van ons Levrouwe misse de / hoeve aen peter Sas voor / twee pistolen. / Rhentgelt debent<br />
Dries Claes dry gulden Hn Ramakers drie syntse goris vyfthien stuyvers / Oppels thien royen<br />
aen Marie Oyen / voor dry shellingen missa corens 27 - 8<br />
12. Missa SS triinitatis twee en veertigh / patacons sijn aen ons afgeleyt van / Ariaen Vermeert,<br />
nogh niet uytgeset<br />
13. Missae Stae Annae de Levrouwemeysters / thien gulden Willem Heyns eenen / patacon rest<br />
acht jaeren<br />
14. Missa Stae Barbarae Catlyn Joos / ses gulden vijf stuyvers / De visbeek derthien gulden Hend<br />
Vervee. Het cleen bemdeken te Scheps / Hendrick Vreys voor een pistool.<br />
15. Van jaergetyden de kerckmeysters / twintigh en vier gulden sestien / stuyvers : De Heylege<br />
Geest meysters elf gulden / seventhien tuyvers. De Levrouwe meysters twee gulden /<br />
derthien stuyvers.<br />
16. Van begrafenissen op den kerckhof / sesthien stuyver in de kerck / dry gulden thien stuyver<br />
van berighten vyf oft tweeen en / een halve stuyver sondaghs gebet een scelle / van trouwen<br />
twee scellingen / met dispensatie vier scellingen<br />
<br />
Uytgeve<br />
1. Aght gulden aen de kerck voor Averbode / Van S Barbara beneficie de beden / seven aght oft<br />
negen ieder bede / ad eenen gulden vijfthien stuyvers / acht myten / Van Oyen bempt ieder<br />
bede vijf / stuyver ses myten / van oppels thien Royen 2 oort / corbeyen cijns een oort<br />
2. Alle thien dagen een halve mud / coren om te backen 18 mud 2 halster<br />
3. Alle thien dagen een thon biers / facit 36 tonnen een halve waer / van twee gulden impost<br />
ende/ consumptie Diester bier nogh / van vraght eenen halven patacon / facit ten minsten<br />
taghentigh / gulden quaet gelt<br />
4. Aen wijn een heme? Ende een halve<br />
5. Aen reparatie van ons huys wel vijftigh gulden<br />
6. Aen werckvolck wel seventigh / gulden en den cost<br />
7. Aen vers vlees vis ende gesou / ten boter etc wel dry hondert gulden<br />
8. Aen lijnwat cleeren cousen scoenen huysraet etc / oock meer als hondert gulden<br />
Debita passiva<br />


-----

<span id="5"></span>1. Aen Peter Smits Bob Deschel / negen ellen laken ad twelf / schellingen de elle /<br />
2. Aen Gerit Hendericks tot / Aeken een halve ton wijn<br />
Activa<br />
1. De gemynte van t jaer 19 drieen / veertigh gulden achtien stuyvers<br />
2. Hendrick Vreys broeck huer / negen gul. En eenige stuyver<br />
3. Peter Belmans twelf gulden / eenen halve moet corten syn baggeren<br />
4. Dries Claes ses gulden de andere / moeten rekenen in numero /<br />
5. Hendrick Jansen vier gulden./ Ick hebbe geen gelt paratis / als het capitael nummer 12<br />
afgelijt. / Onsen Heer proviseur debet / twelf patacons<br />
…..<br />
1. Ick hebbe dit jaer gecoght twee / silvere lepels ende forvietten / soo datter samen acht<br />
lepels ende / forvietten syn eenen tantcuter een paer gespen<br />
2. Drie dousynen telleuren / vijf en twintigh scotels groot en / klein<br />
3. Copere ende ijser servys genogh / ick hebbe cortelingh geset een / fornys om een ofte twee<br />
tonnen / te brouwenin in den somer / cost ons ontrent twelf patacons /<br />
4. Servetten thien dousynen / ammelaken slaeplakens hant / doeken naer proportie<br />
5. Acht bedden met sijn toebehoor / sleghten reght / ick geve aen ons meysen die ons / dient<br />
per jaer achtentwintigh / gulden. Drie hemden twee grove / voorschoyen die sy selve spint /<br />
ick hebbe aent huys doen maken / negen vensters en doen verven / ita pauper ego sum et in<br />
laboribus a juventute mea (zo arm ben ik en zo werk ik vanaf mijn jeugdjaren)<br />
Ita esse testor (ik getuig dat dit de waarheid alle is)<br />
Fr bernardus swaens<br />
Pastor in balen<br />
Het bovenstaand verslag van pastoor Swaens van Balen illustreertde duidelijk dat de verloning van<br />
zijn functie in de parochie van Sint-Andries heel bevredigd mocht genoemd worden qua inkomsten;<br />
het was dan ook een gegeerde functie bij de paters van Averbode. Het zou echter stilaan<br />
doordringen tot de bestuurders dat de limieten moesten worden ingeperkt. Toch zou het tot 1746<br />
duren eer er vanuit de abdij een duidelijk antwoord kwam. Toen besliste abt Simon Braunman (1736-<br />
1747) dat er ter wille van de vele betwistingen (“propter quaerellas”) voortaan pastorale inkomens<br />
uit de thienden zouden worden verwijderd en vervangen worden door een inkomen van 15 mud<br />
goed koren.<br />
<br />
<br />
Afbeelding 1 : Het gewelf in de zuidelijke kruisbeuk van de Sint-<br />
Andrieskerk 1715-1717 (Foto Erfgoed Balen)<br />
Afbeelding 2 : Het gewelf in de middenbeuk van de Sint-Andrieskerk<br />
1715-1717 (Foto Erfgoed Balen)<br />