Brontekst bekijken van 1684 (deel 4)

1684 (4 slot)<br />
<br />
'''1747 De abt neemt maatregelen'''<br />
De betwistingen tussen de abdij van Averbode en de inwoners van Balen over de inning van de<br />
tienden zouden blijven bestaan. GEBOERS1 meent dat die beeindigd werden in 1717 met de<br />
restauratie van de kerk maar dat is niet correct. Alleen voor de restauratie van de kerk kwam er schot<br />
in de zaak maar de betwistingen en pesterijen bleven voortduren. De wringerijen bleven bestaan ook<br />
al werden er soms verzoenende gebaren gesteld; deze gebaren veranderden niets aan de<br />
grondhouding. De Balenaars gunden het de abdij niet dat deze zich ging verrijken met de inning van<br />
de tienden , de abdij deed alle moeite om hun previlegies te bestendigen en slechts weinig van hun<br />
opbrengt afgeven. De abdij deed alle moeite om het tij te keren, meestal juridisch, soms<br />
diplomatisch. Zo vermeldden wij op het einde van vorig artikel de beslissing van de abt Simon<br />
Braunman van Averbode om vanaf 1747 het inkomen van de Balense pastoor sterk te verminderen2 :<br />
''Wij Simon, abt van Averbode, verklaren met dit huidige geschrift,''<br />
''ter wille van de twisten van de hedendaagse pastoor maar ook van zijn voorgangers,''<br />
''wij stellen dat de pastorele competentie uit onze thienden moet gelicht worden,''<br />
''Om jaarlijks vijftien maten goed graan over te houden beginnende vanaf de thiende van''<br />
''het jaar 1747 voor hem en voor zijn opvolgers, ten eeuwigen dage,.''<br />
''In vertrouwen heb ik dit geschrift met mijn handteken en mijn zegel versterkt .''<br />
''F Simon abt van Averbode''<br />
Abt Braunman ging dus de inkomsten van de dienstdoende pastoor in Balen erg inperken. Door deze<br />
beslissing werd alleen de pastoor getroffen; aan de mogelijke inkomsten van de abdij werd niet<br />
geraakt. De abt ging het recht van de tiende-inning niet in vraag stellen. Hij bleef het gerecht<br />
inschakelen om zijn rechten te verdedigen die hij vroeger had gekregen en in de loop van de eeuwen<br />
had uitgebreid. Ook al was hij tegemoet gekomen aan de Balenaren door zijn bijdragen tot de<br />
restauratie van de kerk, de moeilijkheden bleven bestaan en de Balenaars probeerden te<br />
ontsnappen aan hun verplichte bijdragen. Het is dan ook te verwonderen dat de abt enkele jaren<br />
vroeger (1742) in zijn dagboek een boodschap schreef die een eindpunt suggereerde in het conflict<br />
met de Balenaren.<br />
'''1742 Finita lite contra Balenses'''<br />
'''(1742 Het geschil met de Balenaars beëindigd)'''<br />
In de herfst van het jaar 1742 schrijft abt Braunman deze woorden3 in zijn dagboek en terzelfde tijd<br />
betaalde hij advocaat Meester De Swert 250 gulden voor zijn tussenkomsten in dit aanslepend en<br />
<br />
1 A.GEBOERS, ''Geschiedenis van Balen'', Mechelen, (1907), p. 160.<br />
2 ''Parochiearchief Balen Sint-Andries /'' PAB283 /vertaling.<br />
3 Abdijarchief Averbode Register 386, p. 146 verso<br />


-----

<span id="2"></span>2<br />
<br />
vertakkend proces. Een jaar tevoren, op 5 november 1741, had abt Braunman samen met de uit<br />
Namen herkomstige broeder Gregorius een bezoek gebracht aan Mol en Balen. Broeder Gregorius (<br />
°1708-+1780 ) zou gedurende tietallen jaren de infrastructuurwerken van de abdij van Averbode<br />
beheren en controleren: nieuwbouw, herstellingen, restauraties, aan abdijgebouwen, abdijhoeven,<br />
kerken, abdijpastorieen, molens enz…. '''''' Dat de abt zelf Mol en Balen een bezoek bracht, is wel<br />
uitzonderlijk te noemen. Vermoedelijk had het te maken met het probleem van het voortbestaan van<br />
het koordoksaal aan de ingang van het koor van de Balense Sint- Andrieskerk4. Dit stenen doksaal van<br />
1502 was gemaakt door de Maastrichtse steenhouwer Koenraad van Tricht; het werd besteld door<br />
abdij van Averbode; het werd overgekocht door de kerkbestuurders van Balen in het jaar 1517, voor<br />
130 gulden Brabants. Het was een prachtig gotish monument in mergelsteen van Maastricht en<br />
blauwe steen van Namen, met de afbeeldingen of beeldjes van de Salvator, de twaalf apostelen en<br />
de Kerkvaders. In de achttiende eeuw was het monument in slechte staat zodat landdeken Swijsen<br />
van Mol een slecht advies gaf tijdens zijn visitatie van 1727. Volgens de deken was het doksaal<br />
bouwvallig en vielen er stukken af; het was niet meer geschikt om er zangers op te plaatsen en het<br />
belemmerde het zicht naar het koor; het werd gebruikt als graanzolder en dit veroorzaakte veel stof<br />
bij de verzorging van het graan; er was bovendien een nieuw doksaal achter in de kerk. De deken<br />
vroeg de afbraak van het monument; zoals in Mol en in Dessel was er geen koordoksaal vandoen.<br />
Na de dekenale visitatie van Swijsen deed het kerkbestuur in Balen moeite om het monument te<br />
redden. In 1728 werden er metselwerken uitgevoerd aan het koordoksaal en werden de twaalf<br />
apostelbeelden van het doksaal afgewassen en de achtergrond “geswert” (de beelden kregen een<br />
geschilderde zwarte achtergrond als decor). Het probleem van de afbraak bleef acuut en verdeelde<br />
de Balense parochie. Tijdens zijn bezoek aan Mol en Balen in 1741 heeft de abt een reddende<br />
bijdrage willen leveren en schonk hij een (klein) altaar toegewijd aan de H. Odrada , om het te<br />
plaatsen onder het koordoksaal. Door deze schenking hoopte de abt het koordoksaal te bewaren<br />
maar ook de Balenaren voor zich te winnen en een einde stellen aan de onderlinge wrijvingen. In de<br />
jaren 1742-1743 werd het doksaal opnieuw gewit en we vragen ons af of toen ook een nieuw altaar<br />
van de H. Odrada niet werd geplaatst. Dit altaar werd in Averbode vervaardigd door beeldhouwer<br />
Feuillan Houssart (°1710-+1753); hij was in die periode de uit Namen herkomstige beeldhouwer in<br />
dienst van de abdij van Averbode. Het kunstwerk dat de Balenaren in bezit kregen was van<br />
bijzondere kwaliteit. Het retabel was opgevat in Lodewijk XV-stijl en bevatte het beeld van de H.<br />
Odrada met een liggend paard achter haar alsook twee reliefs met voorstellingen uit de vita: “ De H.<br />
Odrada doet een bron ontspringen te Milligem”, en “Een ossenspan trekt de lijkkist van de H. Odrada<br />
naar Alem”. Onderaan was er een opening waarin de reliek van de H. Odrada kon geplaatst worden.<br />
Feuillin Houssar(*1710 -+1753) was een Naams beeldhouwer die zijn opleiding kreeg bij<br />
beeldhouwer-architect-ondernemer Bayar te Namen. Hij werd in 1734 aangeworven door de abdij<br />
van Averbode in functie van de verxd nieuwing van de oostvleugel van het abdijencomplex, onder de<br />
leiding van broeder Gregorius. Houssar maakte vermoedelijk de ontwerpen voor de nieuwe<br />
infrastructuur, hij ontwierp en beeldhouwde ook de bijzonder waardevolle, houten lambrisering en<br />
uitrusting van sacristie en kapittelzaal, nadien volgde deze van de bibliotheek. Later ontwierp hij de<br />
plannen en tekeningen van het nieuwe hoofdaltaar in de abdijkerk. Hij zou ook voor andere<br />
instellingen ontwerpen maken en werk afleveren: een biechtstoel en decoratieve medaillons voor de<br />
Sint-Amandskerk te Geel; decoratief werk voor de O.-L.-Vrouwekerk te Diest; drie altaren voor de<br />
<br />
4 Over het koordoksaal zie T.J. GERRITS, ''Bouwstoffen voor de kerkelijke kunstgeschiedenis van Balen-Neet'', in<br />
''Taxandria'', Nieuwe Reeks, 39, 1967, in het bijzonder p. 155-157; zie ook Jan DEFEVER, ''Balen Sint-Andrieskerk.<br />
Inventaris van haar kunstbezit'', licentiaatsverhandeling KUL, 1974-1975, in het bijzonder p. 68-71; p. 239-244.<br />
<br />


-----

<span id="3"></span>3<br />
<br />
Sint-Eustachiuskerk te Zichem; een altaar van Sint-Odrada in de Sint-Andrieskerk te Balen.<br />
Opmerkelijk is dat hij voor het project in de kerk te Zichem samenwerkte met de Naamse firma van<br />
Bayar: het hoofdaltaar in marmer werd ontworpen door Houssar en gebeiteld in het atelier te<br />
Namen en gemonteerd ter plaatse door het atelier Bayar. Houssar leefde en werkte in de abdij van<br />
Averbode; hij stierf er in het jaar 1753 en werd in de abdijkerk begraven.<br />
<br />
<br />
Pastoor Cronaerts (1737-1747) van Balen en abt Braunman waren voorstander van het behoud van<br />
het koordoksaal en hoopten het monument aan de ingang van het koor te bewaren. Door de<br />
schenking van het altaar van de H. Odrada hoopte de abt een nieuwe dimensie te geven aan het<br />
koordoksaal maar terzelfde tijd hoopte hij hiermee de vijandelijke sfeer rond de tiende-ophaling te<br />
ontwapenen en de oude tradities van samenwerking te herstellen. Helaas zou deze reddingspoging<br />
niet goed aflopen. In 1743 beval aartsbisschop Thomas Philip d’ Alsace een Balens referendum over<br />
het behoud van het koordoksaal. Dit referendum werd met lichte voorsprong gewonnen door de<br />
tegenstanders van het koordoksaal. Erger nog, volgens GEBOERS5 zouden in hetzelfde jaar 1743<br />
enkele onverlaten de Sint-Andrieskerk snachts binnengedrongen zijn en het koordoksaal<br />
geattaqueerd hebben met stokken. In 1744 beval de aartsbisschop de afbraak van het monument.<br />
Het koordoksaal verdween en het altaar van de geliefde Balense heilige werd verplaatst naar de<br />
linker vieringskolom in de Sint-Andrieskerk.<br />
<br />
Het optimisme van abt Braunman over het beeindigen van het geschil met de Balenaars dateerde<br />
van juist voor de afbraak van het koordoksaal. Zijn optimisme was vermoedelijk ook te verklaren<br />
door de uitspraak van het Brusselse gerechtshof van dat jaar 1742 waarin de abt toelating kreeg om<br />
de thienden te laten innen in Balen door acht beëdigde collecteurs, die moesten aangesteld worden<br />
onder de Balense bevolking6; in de Brusselse uitspraak werden nog een paar andere verplichtingen<br />
opgenomen ter verdediging van de abdij: zo moesten de op te halen garven egaal zijn en de<br />
afvoering van het veld moest gecontroleerd gebeuren. De collectie van de tienden werd in elk geval<br />
georganiseerd. Het systeem zou tot op het einde van de achttiende eeuw blijven bestaan; het werd<br />
vermoedelijk door de Fransen overgenomen na de confiscatie van de abdijgoederen en abdijrechten.<br />
Naast deze collectioneurs werden er nog verscheidene andere Balenaars aangeworven om de<br />
thiendenophaling tot een goed einde te brengen. Een overzicht van de onkosten in 1746 geeft een<br />
beeld van de uitgebreidheid van de onderneming, alles samen voor meer dan 550 gulden:<br />
1746 Onkosten bij het ophalen der thienden (in gulden)7<br />
-8 gezworenen (collectioneurs) aan 16-16-0 per persoon 134-80<br />
-werklieden : acht aan 10 ½ stuivers ….. 6 1/2 tot 11 dagen 39-2-1<br />
zevenentwintig …..2 tot 19 ½ dagen 158-13-3<br />
<br />
5 A. GEBOERS, o.c., p. 168.<br />
6 Beëdigde controlleurs van het jaar 1744 waren Joseph De Hoof, Laurentius Verachten, JoannenWilleborts,<br />
Josephus de Hoef, Peter Vermeulen. Jan Wilborts, Jan Dries, Laurentius Schoofs en JacobusThijs. In 1746<br />
Laurentius Verachten, Joannen Willeborts, Josephus de Hoef, Petrus Vermeulen, Joannes de Bie, Joannes<br />
Andries, Laurentius Schoofs en Joannes Hendrickx.<br />
-7 Erfgoed Balen, AAA 0039-0129 tot 124. Een metser verdiende toen 70 à 80 gulden per jaar<br />


-----

<span id="4"></span>4<br />
<br />
-voerders : vierentwintig aan 30 stuivers per dag 2 tot 6 ½ dagen apart betaald8<br />
-Hendrik Heuffels om koren te dorsen 21-7<br />
-andere onkosten o.a. huren van schuren voor het opgehaalde graan 69 - 3<br />
<br />
De abt moet bijzonder tevreden geweest zijn met de uitspraken in Brussel. Misschien was de abt<br />
reeds langer op de hoogte over de gang van zaken in de gerechtelijke uitspraken. Alleszins is het om<br />
die tijd dat hij aan de Sint-Andrieskerk een altaar van de H. Odrada zal ten geschenke aanbieden, te<br />
plaatsen in het koordoksaal dat toen nog bestond aan de ingang van het koor. Bij de afbraak van het<br />
doksaal in 1744 werd het altaar tegen de noordwestelijke vieringpijler aangebracht; bij de bouw van<br />
de Sint-Odradakapel te Scheps in 1896 werd het altaar overgebracht naar kapel; bij de<br />
restauratiewerken in de Sint-Andrieskerk in 1967 werd het retabel van het altaar door pastoor<br />
Draulans en restaurateur Pelckmans overgeplaatst naar het zijaltaar van O.-L.-Vrouw in de Sint-<br />
Andrieskerk.<br />
Of in het midden van de achttiende eeuw het geschil met de Balenaars helemaal opgelost was, valt<br />
te betwijfelen. In 1750 noteerden men in de abdij de volgende maatregel die laat vermoeden dat er<br />
weer ongeregeldheden waren ontstaan. “Eer wordt gepermiteert dat wij of ons thiendepagters van<br />
Baelen onze thienden graenen oft schooven, wettelijk verthiend, van ’t veld mogen haelen eer dat de<br />
eijgenaers hunne vrugten nog in hoopen geset hebben…”. De abdij pleitte ervoor (overeenkomstig<br />
de uitspraken in Brussel) dat de tienden--granen eerst zouden van het veld gehaald worden voordat<br />
de pachter zijn eigen oogst zou afhalen. De wrijvingen bleven bestaan. In 1754 betaalde de abt voor<br />
advocatenadvies in verband met de tienden: “de 3 en 4 april en volgende dagen gereden ic en den<br />
secretaris naer Brussel voor advisen te vragen van verscheyde advocaten, verteert, met het geldt<br />
gegeven voor advisen over de thienden tot Balen saemen 17-07-0”. Of in 1758 13 november; “voor<br />
een request te presumeren teghens Balen verteert 25-02-01”. In 1761 probeert de abdij haar oude<br />
privilege van vrijstelling van belastingen terug te krijgen namelijk voor de vrijstelling van de bede<br />
(belasting) op geamortiseerde goederen. Anderzijds bleef de abdij op haar rechten staan en bleef zij<br />
pogingen doen om haar gelijk te halen of te verantwoorden. Op het einde van de achttiende eeuw<br />
hanteerde men nog steeds de oude twaalfdelige indeling voor de verhuur van de percelen, er waren<br />
twaalf “wagens ofte clampen”: 1. Biesakker 2. Biesakker ofte cleynen wagen 3. Biesakker ofte<br />
grooten wagen 4. Muggenschot ofte Gerheyden 5. Idem 6. Idem 7. Olmschot ofte wintmolenvelt 8.<br />
Olmschot 9. Olmschot ofte Hulsterwagen 10. Leemcuyl ofte Eeghde 11. Leemcuyl ofte Boterwagen<br />
12. Leemcuyl ofte Coolhof<br />
<br />
Toch moet er vastgesrteld worden dat er ondanks alle tegenwerkingen, processen en het gewring<br />
ter plaatse de inning van de tienden was overeind gebleven. Al zou de abdij wat water bij de wijn<br />
moeten doen in verband met de bijdragen bij de bouw of de restauratie van de parochiekerken die<br />
zij bedienden en die gelegen waren in het inningsgebied. Het hele systeem van de tienden zou<br />
worden overgenomen door de Franse Revolutie die alle goederen en voorrechten van de abdijen<br />
confiskeerde. Alle gronden van de abdij werden eigendom van de overheid, de Franse Republiek zag<br />
het als een interessante vorm van belastingen.<br />
<br />
<br />
8 Vierentwintig Balense voermannen reden 101 dagen rond tegen 30 stuivers per dag; samen 3030 stuivers of<br />
151 gulden 10 stuivers<br />


-----

<span id="5"></span>5<br />
<br />
Bijlage<br />
<br />
Brief van aartsbisschop Thomas-Philip d’ Alsace over de afbraak van het koordoksaal in de Sint-<br />
Andrieskerk te Balen<br />
Archief Erfgoed Balen 511-9998-138-10038, p. 250-251.<br />
<br />
Thomas Philippus door de Godts bermhertigheijdt der<br />
H Roomsche Kercke Priester cardinael d’ Alsace<br />
De Boussu, Aertsbisschop van Mechelen, Promaet<br />
Der Nederlanden etc etc en Apostolischen Gede-<br />
Legeerden in het catholijck deel des Bisdoms<br />
Van s’ Hertogenbosch<br />
Alsoo het ons toestaet, in de plaetsen van<br />
Onse zorgen bevelen te voorzien, dat er binnen de<br />
Kerken, dewelcke zijn het huys Godts ende het ta-<br />
Bernakel des Heeren met den mensch, niet onbe-<br />
Hoorlyk nog onbetamelijck gezien en wordt tegen<br />
De grootste eerbiedigheydt, die men aen de Goddelijke<br />
Majesteijt schuldig is; ende dat het noodeloos hoog-sael<br />
Staende voor den hoogen Autaer in de kerke van<br />
Balen onder het district van Geel seer vervallen,<br />
Ende gebroken is; dat eenige bilden aen ’t selve<br />
Te vooren gestaen hebbende , zijn afgeworpen oft<br />
Leelijck geschendt, tot spot ende schandael van<br />
De naburige ketters aldaer dikmaels namentlijck<br />
In dese tijden passerende; soo is ’t dat Wij, naer<br />
Rypelijck daer over te hebben beraeden, gehoort<br />
Den seer eerw Heer Lantdeken, ende door hem<br />
Menigte der Parochianan, van des welcke het<br />
Meesten deel is voor het weg nemen van ‘t selve<br />
Hoog-sael; aenmerckt, dat er aen ons tot nu toe<br />


-----

<span id="6"></span>6<br />
<br />
T’ sedert ontrent een jaer herrewaerts, wanneer men<br />
Hier over heeft begonst te handelen, geene goede<br />
Redenen of bequaeme middelen en zijn voorgehouden<br />
Tot het hermaecken van ’t selve; om voordere schan-<br />
Daelen, opspraeken, oneerbiedigheijt ende zelfs su-<br />
Perstitien te beletten, hebben geordonneert, gelyck<br />
Wij ordonneren bij desen aen de Heer Pastor ende<br />
Jegenwoordige kerkmeesters van Balen voor seijt<br />
Het selve Hoogsael sonder uijtstel teenemael te<br />
Doen afbreken en wegnemen; ende de plaetse al-<br />
Waer het selve is staende op het netste en bequaem-<br />
Ste, nogtans ten minsten koste te approprieren<br />
Naer den eijsch der choor en kercke; ende indien<br />
Iemant daer tegen soude derven opkomen, dusda-<br />
Nige bij middelen van rechte, des noodt zijnde,<br />
Tot de reden te brenghen. Aldus gedaen tot<br />
Mechelen den 6 augusti 1744<br />
(onder stond)<br />
Tho. Card. Aertsbisschop van Mechelen<br />
(locus sigilli) ter ordonnantie van Syne Emin.<br />
M. Holvoet<br />
<br />
<br />
Afbeeldingen<br />
Balen Sint-Andrieskerk<br />
Retabel van het Sint-Odrada-altaar; met beeld en reliek van de H. Odrada, met twee reliëfs:<br />
De H. Odrada doet een bron ontspringen te Milligem en Een ossenkar brengt het lichaam van de<br />
H. Odrada naar Alem, beeldhouwer Feuillin Houssar, 1741-1742, gemarmerd en<br />
gepolychromeerd hout<br />