Brontekst bekijken van Het rampjaar 1684

'''Het rampjaar 1684 (1)'''<br />
In de nieuwe voorgevel van huis nr 9 op de Markt te Balen werden de<br />
muurankers bewaard met het jaartal 1684. Oorspronkelijk had dit opschrift de<br />
betekenis van een bouwjaar voor dit burgershuis: dit gebouw kwam tot stand<br />
in het jaar 1684. Deze uitleg is nu niet meer van tel. Alleen de bakstenen achter<br />
de bezetting van de voorgevel dateren van 1684; de rest van het gebouw werd<br />
volledig vernieuwd. Toch is het van belang dat deze datum 1684 aanwezig<br />
blijft; het is een belangrijk jaar in de dorpsgeschiedenis. In het jaar 1684 was er<br />
een grote brand in het dorp; bijna alle huizen van de markt stonden in de fik en<br />
ook de kerk werd zeer zwaar getroffen. Wij zijn 28 juni 1684; de brand zou bij<br />
de bakker op de Markt ontstaan zijn en zich razendsnel verspreid hebben.<br />
Alleen twee huizen en een boom overleefden het aan de verste zijde van de<br />
dorpskom, gelegen bij een waterpoel: het huis van Willem Van Hemel en het<br />
naburige huis van Maria Hanegreefs zouden ontsnappen aan de catastrofe; de<br />
huizen lagen aan een straatje dat in de volksmond Sint-Anna Borgerhaut werd<br />
genoemd1.<br />
Onmiddellijk werd begonnen met het herstel van de huizen en ook aan de<br />
getroffen kerk werden de eerste herstellingen uitgevoerd. In Meerhout werden<br />
kepers gezaagd en bij de plaatselijk smid werden in 1684 haken en nagels<br />
besteld. De volgende jaren 1684-1689 werden er tienduizenden schalies<br />
besteld om het dak te dichten maar al vlug waren er tekens van onwil en<br />
tegenwerking. De kerk was wel zwaar gehavend. Vooral de kruisbeuk was<br />
vernield maar ook het koor was getroffen en de middenbeuk was ingestort;<br />
alleen de zijbeuken waren min of meer intact.<br />
Op 20 september 1684 was er een vergadering die op verzoek van dienende<br />
burgemeester Geerardt Wouters was samengeroepen “in louter faveur van<br />
justicie”. De ZEH Kamerling2 van de abdij van Averbode was aanwezig,<br />
vergezeld van een andere pater van de abdij. Deze laatste was reeds vroeger<br />
op 13 september 1684 op de pastorie te Balen geweest en had aan de<br />
dorpsbestuurders voorgesteld om de toenmalige tienden van de abdij te<br />
pachten en het geld te gebruiken voor het herstel van de kerk. Hierop<br />
repliceerde de boekhouder van de gemeente Peeter Goiskens dat hij geenszins<br />
van plan was dat te doen: het systeem van de verpachtingen met de tiende<br />
<br />
1 Archief Erfgoed Balen, AAA 10278!-0275<br />
2 De kamerling was de naaste medewerker van de abt ; de kamerling (kamerheer) kon de abt vervangen.<br />


-----

<span id="2"></span>werkte niet, noch op gemeentelijk vlak, noch op particulier vlak. Dit schoot in<br />
het verkeerde keelgat van de kamerling; hij dreigde ermee om “ de voorzijde<br />
(voornoemde) gemeente van Balen met een regiment volks ofte twee te doen<br />
ruïneren3”. Het probleem werd door de gemeentebestuurders besproken op 20<br />
juli 1684.<br />
De abdij was steeds behulpzaam geweest, aldus het klooster van Averbode. Bij<br />
de opbouw van de Sint-Andrieskerk had de abt van Averbode vijfentwintig<br />
gulden bijgedragen aan de onkosten, bij een vorige calamiteit waren ze met<br />
een bedrag tussengekomen en verder was er jaarlijks een kleine bijdrage in de<br />
werkingskosten (8 of 12 gulden). In Balen vonden ze dat eerder aan de magere<br />
kant, zeker wanneer er calamiteiten waren en de kerk door onheil werd<br />
getroffen, zoals brand, bliksem of stormschade. De vergadering van 2°<br />
september 1684 gebeurde in aanwezigheid van de dienende burgemeesters<br />
Marten Kemps en Laureys Claes; dit werd bevestigd door de schepenen van de<br />
voogdij L. Ooms en H. Meulders.<br />
Uit het voorgaande blijkt dat de gemeentebestuurders en de abdijbestuurders<br />
grondig van mening verschilden over de aanpak van het herstel van de kerk<br />
Vooral ging het hier over de vraag van wie zal dat betalen. Dat hierbij oude<br />
opvattingen over het gebruik of beschikken van de tienden centraal stonden,<br />
werd meer en meer duidelijk. De abdij wilde de opbrengst en gelden van de<br />
tienden wel laten gebruiken voor het herstel van het bedehuis maar de centen<br />
moesten later wel terug betaald worden.<br />
''''''<br />
'''Voorstel van vicaris Brassery (1685)'''<br />
Een jaar na de brand, op 14 juni 1685, kwam vicaris Guillielmus Brassery op<br />
werkbezoek in Balen. Balen behoorde op dat moment nog bij het bisdom ’s<br />
Hertogenbosch en Z.E.H. Brassery, een voormalige pastoor van Sint-Amands in<br />
Geel, vertegenwoordigde er het hoogste kerkelijk gezag. Hij kwam in Balen op<br />
werkbezoek in functie van de problemen met de brand van 1684. Hij bezocht er<br />
de kerk en de kapellen en liet zich inlichten over de inkomsten van deze<br />
instellingen, in het bijzonder de Sint-Andrieskerk, de H. Geesttafel en de kapel<br />
van Schoor. Na een grondige evaluatie kwam hij tot besluit dat beide instanties,<br />
de abdij van Averbode en de kerkfabriek, verantwoordelijkheid hadden te<br />
<br />
3 Archieftekst zie Erfgoed Balen 511-9998-138-00009-0085; Ex Regisst. Scab. Moll etc an 1681-1688, fol 130.<br />


-----

<span id="3"></span>dragen bij de restauratie van de beschadigde kerk. Er moest zo vlug mogelijk<br />
opgetreden worden, te beginnen met het koor. De onkosten moesten in gelijke<br />
parten (equalibus partis) verdeeld worden4.De abt van Averbode zou eerst<br />
over de brug kunnen komen en het goede voorbeeld stellen; daarna zou de<br />
plaatselijke overheid volgen waarbij ook op bijdragen van de bevolking moest<br />
gerekend worden via de offerblokken. Bij hoogdringendheid dienden de<br />
herstellingswerken te worden aangevat zodat de goddelijke diensten opnieuw<br />
in het kerkgebouw konden doorgaan.<br />
Het bezoek van Brassery zou blijkbaar weinig resultaat teweeg brengen in de<br />
onderlinge afspraken. Er werden wat beschermingswerken uitgevoerd maar<br />
een grondige aanpak bleef achterwege.<br />
<br />
'''De dreigbrief van 15 februari 1686'''<br />
''Ghy sult di kerck maeken''<br />
''Oft ick alle de hoeven af''<br />
''Branden sal di grodt sal ick''<br />
''Selven doen die den armen''<br />
''Sal …. Hem kan ick''<br />
''Niet helen''<br />
Pastoor Kimps van Balen verslikte zich in zijn koffie toen hij deze dreigbrief5 las<br />
die aan de toegangspoort van de pastorie (in de Veststraat) was opgehangen.<br />
De onbekende schrijver dreigde met brandstichting van de hoeven indien de<br />
restauratie van de kerk niet uitgevoerd werd. In de pastoor-norbertijn werd<br />
natuurlijk de abdij van Averbode geviseerd. Dat het tweede deel van de<br />
dreigbrief zo onleesbaar is maakt de dreiging alleen maar spannender. Pastoor<br />
Kimps riep een vergadering bijeen met verscheidene getuigen: Jan Swinnen,<br />
Wauter Claes, Henderik de Grauw en Jan Pelle; hij speette het dreigbriefje aan<br />
het geschreven verslag:<br />
Dit briefken hier aengedaen hebbe ick Sr. A.<br />
<br />
4 Copie van decreet: Stanisla Joris, Balensia NR 5, 78; Archief Erffgoed10008-0131<br />
5 Archief Erfgoed Balen AAA 511-9998-138-00039-0001.<br />


-----

<span id="4"></span>Kimps den 15 februari 1686 omtrent halver<br />
seven smorgens ghevonden ge plackt op de poorte<br />
der pastorij van Balen en afgedaen tuschen<br />
dese ghetuygen Jan Swinnen schepene<br />
Wauter Claes, Henderick de Grauw de<br />
Naste ghebuer en Jan Pelle ter presentie<br />
Van den heer onderpastoor van Balen.6<br />
Het zat blijkbaar hoog bij de Balenaren, en één van de pottekes kookte over. De<br />
reactie staat symbool voor de vele straffe praatjes en verdachtmakingen tijdens<br />
vergaderingen, geroddel op straat of in de herberg. De twee hoeven van<br />
Averbode (Reit en Gerheide) werden geviseerd. De schrijver dreigde ermee om<br />
brand te stichten indien de norbertijnen niet met geld over de brug kwamen.<br />
Het tweede gedeelte van de dreigbrief is moeilijk leesbaar en suggereert dat er<br />
met de armen moet rekening gehouden worden. De rol van pastoor moet niet<br />
gemakkelijk zijn geweest op dat moment; hij riep de gezagsdragers van het<br />
dorp bijeen om akte te nemen van het geschrift. Maar kon het probleem wel<br />
opgelost worden?????<br />
<br />
'''Een oud zeer'''<br />
Vanuit het dorp had men altijd al beroep gedaan op de bereidwilligheid van de<br />
abdij. Bij de bouw van de kerk (1444-1520) had de abt van Averbode een<br />
bijdrage van 25 gulden geleverd; niet bepaald een bedrag om naar huis te<br />
schrijven. De abdij was heel gematigd in haar steun als het om de kerk ging, dat<br />
was blijkbaar de verantwoordelijkheid van de plaatselijke bevolking. Indien de<br />
pastoor een kanunnik van de abdij was, dan werd de pastorie wel op kosten<br />
van de abdij gebouwd. Dat was gebruikelijk in het Ancien Regime. Het<br />
probleem zat hem eigenlijk bij de inning van de tienden. Aanvankelijk, dat is in<br />
de vroege middeleeuwen, bestond de gewoonte om bij de stichtingen van<br />
abdijen of kloosters gronden of andere inkomsten te schenken zodat de<br />
religieuzen een bestaan konden uitbouwen. Zo verging het ook met de abdij<br />
van Averbode. In 1134 stelde Arnold II, graaf van Loon, grond ter beschikking in<br />
<br />
6 Archief Erfgoed Balen 511-9998-138-00039-0001<br />


-----

<span id="5"></span>Averbode om de abdij op te bouwen; daarbij kregen zij ook nog het<br />
patronaatsrecht en de tiende van de kerk van Tessenderlo, het patronaatsrecht<br />
is het recht om de pastoor van de kerk voor te dragen; daarbij kregen de<br />
kloosterlingen nog gronden terbeschikking die zij konden verhuren tegen één<br />
tiende van de opbrengst van deze gronden. Het systeem van schenkingen (en<br />
verhuring) van gronden zou honderden jaren blijven bestaan en tot een apart<br />
systeem uitgroeien: de tienden. In de loop van de jaren zouden abdij meer en<br />
meer percelen weten te verwerven; hetzij door schenking, hetzij door aankoop,<br />
hetzij door ruil.<br />
Toen er in 1590?? Brand was geweest in de Sint-Andrieskerk schreven de<br />
kerkmeesters van Balen een brief aan de abt van Averbode om te vragen dat er<br />
zou bijgedragen zou worden in de kosten van het herstel. De abt antwoordde<br />
dat hij zijn medeleven wilde betuigen en een bijdrage wilde in deze moeilijke<br />
omstandigheden maar dat het éénmalig was en zeker niet als permanent<br />
initiatief mocht bekeken worden. Het bleef moeilijk verteerbaar voor de<br />
Balenaren. De inkomsten van de tienden waren bijzonder interessant en<br />
bijzonder hoog.<br />
In het jaar 1613 hadden de Balenaren hun probleem aannhangig gemaakr bij<br />
de professoren van Leuven: Joannes Jansonii, J. Wiggers, P. Gadeelini en Ger.<br />
Corselii. De Balenaren vroegen een “arbitrale sententie”: een arbiter in het<br />
geschil tussen Balen en de abdij. Volgens de professoren scheen de aanklacht<br />
van de inwoners “niet te sijn gefundeert noch ontfanckbaer”. Ze moesten<br />
tevreden zijn met de jaarlijkse bijdrage van 8 gulden van de abdij. Alleen bij<br />
“eenigh ongeluck oft infortune” kon de abdij vrij tussenkomen. Bij calamiteit<br />
kon de abdij bijdragen als ze goesting (en middelen) had. Daar zou nog lang<br />
over gesakkerd worden.<br />
<br />