Brontekst bekijken van Echtheidsattesten voor de H. Odrada

1 <br />
Over relieken en echtheidsattesten in het bijzonder deze van de <br />
H. Odrada, vereerd te Balen en te Mol-Milligem <br />
 <br />
door Jaak Jansen <br />
 <br />
De heiligenverering is steeds een belangrijk onderdeel geweest in de devotiepraktijk <br />
van de katholieke kerk. In de loop van de tijden werden duizenden mannen en <br />
vrouwen heilig verklaard1. Sommigen werden heilig verklaard door het <br />
martelaarschap; anderen werden heilig door hun voorbeeldig leven of door de <br />
diensten die zij aan de kerk hadden verleend. Kloosterorden promootten eigen <br />
religieuzen naar de kerkelijke kalender. Grote, invloedrijke kerkleraars, mystiekers, <br />
stichters, vorsten of leiders van bewegingen kregen aandacht en werden <br />
gecanonniseerd. Zij werden erkend, bewonderd en  vereerd; zij werden tot voorbeeld <br />
gesteld; zij waren bemiddelaars voor de gelovigen, tussen hier en daar.  <br />
Geleidelijk  zou  de  heiligenverering  zich  verspreiden,  eerst  in  Europa,  later  in  de <br />
kolonies. Plaatselijke vereringen zouden uitgroeien tot bedevaartplaatsen, soms met <br />
internationale uitstraling (Rome en Loreto in Italië, Compostella in Spanje, Keulen in <br />
Duitsland). Heiligenlevens werden beschreven en tot voorbeeld gesteld. Wonderbare <br />
feiten,  genezingen,  bekeringen  werden  graag  geregistreerd;  zij  toonden  hoe <br />
invloedrijk de heilige was; zij stelden zijn levenswandel en overtuiging tot voorbeeld; <br />
zij  droegen  bij  om  de  verspreiding  van  de  verering  te  bevorderen.  De  eerste <br />
systematische beschrijving van de heiligenlevens gebeurde door Jacopo de Voragine <br />
(1230-1290),  bisschop  van  Genua,  in  zijn  “Legenda  Aurea”.  Zonder  veel  kritisch <br />
vermogen noteerde hij alle gekende verhalen over en van de heiligen. Zijn boek zou <br />
grote invloed uitoefenen en als een soort bijbel worden gebruikt in de middeleeuwse <br />
iconografie. Goedgelovigheid en fantasie kwamen hierbij dikwijls om de hoek kijken; <br />
het bleef aantrekkelijk en invloedrijk. <br />
De verhalen waren in de loop van de tijd aangedikt; af en toe sloeg de fantasie op hol. <br />
Later  zou  de  kerk  specialisten  opleiden  die  onderzoek  deden  om  degelijke, <br />
waarheidsgetrouwe  levensbeschrijvingen  op  te  stellen.  Vooral  de  jezuïeten  zouden <br />
hier baanbrekend werk verrichten: zij werden de bollandisten genoemd naar één van <br />
de  eerste  initiatiefnemers.  Joannes  Bollandus  (°Judemont  bij  Bolland  1596-<br />
+Antwerpen  1665)  was  jezuïet  en  historicus;  hij  begon  samen  met  Heribertus <br />
Rosweyde (°1570-+1629) de Acta Sanctorum uit te werken: het grootse plan om op <br />
historisch  gefundeerde  wijze  de  levensbeschrijvingen  van  de  heiligen  uit  te  geven. <br />
Bolland verbrede het opzet en werd de eigenlijke stichter van het studiecentrum. De <br />
documentatie werd door de  bollandisten te Brussel verzameld. Bij de  opheffing van <br />
de  jezuïetenorde  in  1773  waren  er  reeds  vijftig  delen  verschenen.  In  de  periode <br />
1773-1794  verschenen nog zes delen. In 1794 trok abt Hermans, van Tongerlo, de <br />
hagiologische  onderneming  naar  de  abdij.  In  1837  vertrok  het  opzet  terug  naar <br />
Brussel 2.  In  1904  werd  in  deze  reeks  de  levensbeschrijving  van  de  H.  Odrada <br />
gepubliceerd3. <br />
 <br />
1 Overzicht zie REAU, Iconographie de l’art chrétien, 3 delen, Parijs, 1958; zie ook LCI, Lexikon der <br />
christlichen Ikonographie, delen 5 tot 8, 1974.  <br />
2 Over de rol van Tongerlo in deze onderneming publiceerde W. VAN SPILBEEK, De abdij van <br />
Tongerloo. Geschiedkundige navorsingen, Lier-Geel, 1888, p. 565-572. <br />
3 Acta Sanctorum, Dies tertia Novembris. De Sancta Odrada, Commentaar door C. DE SMEDT, 2, <br />
Brussel, 1894, p. 57-69; een diepgaande studie over de vita zelf, de tekst en de interpretatie ervan  <br />
werd uitgevoerd door ANNEMARIE SPEETJES, De Vita Odrade: het kapittel van Alem en de verering <br />
voor de heilige Odrada (1100-1400), met een kritische studie van de vita, doctoraatsproefschrift <br />


-----

<span id="2"></span> <br />
2 <br />
Reliekenverering4 <br />
 <br />
De verering van de katholieke heiligen is nauw verbonden met de verspreiding van <br />
hun relieken in de Roomse kerk. Aanvankelijk werd de heilige vereerd daar waar hij <br />
begraven lag. Spoedig zou de verering worden uitgebreid naar andere plaatsen door <br />
het verspreiden van relieken (relikten, reliquien, overblijfselen) van de heilige.  <br />
Onderdelen van het lichaam of skelet (primaire relieken) werden meegenomen om <br />
vereerd te worden elders. De invloedrijke kracht van de heilige was evenzeer <br />
aanwezig in het onderdeel(tje) en kon de volledige persoon vertegenwoordigen. Ook <br />
secundaire relieken zoals kledingstukken of gebruiksvoorwerpen van de heilige <br />
hadden een grote waarde. Een derde soort relieken (tertiaire relieken) waren resten <br />
die geraakt hadden aan een primaire reliek en op die manier een gedeelte van de <br />
kracht van de primaire reliek met zich meedroeg.  <br />
Enige rangorde in de kracht van de relieken kon ook worden vastgesteld. De sterkste <br />
relieken waren deze die verwezen naar het leven van Jezus en zijn moeder Maria <br />
(Jeruzalem). Dan volgden de naasten van Jezus: de apostelen (H. Petrus begraven <br />
in Rome; Jacobus de Meerdere begraven in Compostella). Verder volgden de vele <br />
mannelijke en vrouwelijke heilgen, waarvan er sommigen al meer populair waren dan <br />
anderen. Sommigen werden aanroepen tegen catastrofen, natuurrampen of ziekten; <br />
anderen werden aanbeden om allerlei kwalen te verhinderen bij bevallingen, <br />
huwelijken, ouderdomskwalen of sukses in het leven. De heiligenj zouden verder <br />
bestaansrecht verwerven via patroonschap van landen, steden, gilden en ambachten, <br />
broederschappen, verenigingen of via persoonlijke devotie. Mettertijd werd de lijst <br />
aangevuld met nieuwe heiligverklaringen die tot op onze dagen verder gaan.  <br />
De kerk stimuleerde deze vereringen en ging aan sommige gebeden of oefeningen <br />
geestelijke beloningen of aflaten verbinden. Feller groeiden de misbruiken toen er <br />
ook geldelijke bijdragen werden aan gekoppeld; aflaten konden worden gekocht met <br />
de bijhorende, gehele of gedeeltelijke kwijtschelding van straf in het hiernamaals. <br />
Mettertijd zou het uit de hand lopen en werd deze “handel” in aflaten  gecontesteerd. <br />
De Reformatie (1ste helft 16de eeuw, Luther) zou onder meer tegen deze misbruiken <br />
protesteren en in verzet gaan. Het Concilie van Trente in het midden van de <br />
zestiende eeuw zou orde op zaken brengen in deze werkwijze en de basis leggen <br />
voor het ernstig beheer van dit onderdeel van de kerkelijke devotie. Heiligenlevens <br />
werden ernstig bestudeerd. Relieken werden op hun echtheid onderzocht. Het <br />
Concilie van Trente zou hier orde op zaken brengen.   <br />
 <br />
De oudste bijzondere vereringsplaatsen waren deze waar de eerste martelaren <br />
werden begraven. Op hun graven zouden de eerste kerken worden gebouwd. Hieruit <br />
zou trouwens de gewoonte en verplichting voortvloeien om in elke altaartafel van <br />
elke kerk een restje of reliek van een heilige aanwezig te plaatsen onder de <br />
altaarsteen. Met de erkenning en de verspreiding van de godsdienst zou ook de <br />
behoefte aan relieken sterk toenemen. Tot op heden zou de kerk dit gebruik <br />
toepassen en altaren toewijden aan één van de erkende heiligen. Alle heiligen <br />
 <br />
Vakgroep Geschiedenis Universiteit Groningen, 1999. De auteur publiceerde de oorspronkelijke tekst <br />
van de vita en het officium; van de in het latijn geschreven vita gaf zij een nederlandse vertaling. <br />
Verder ging haar aandacht naar de relatie tussen Odrada en de kerk van Alem die door een priorij van <br />
de benedictijnen van Sint-Truiden werd bediend. <br />
 <br />
4 In 2008-2009 werd er in het museum “De Mindere”, van de minderbroeders te Sint-Truiden een <br />
tentoonstelling gehouden over relieken en reliekenverering:”Tussen Hemel en Aarde. Relieken en <br />
reliekenverering”, Sint-Truiden 30 oktober 2008-30 april 2009.  <br />


-----

<span id="3"></span> <br />
3 <br />
kregen een plaats op de kerkelijke kalender en kregen op een bepaalde dag een <br />
bijzondere dag van herdenking en verering. <br />
Anderzijds waren er ook misbruiken en onregelmatigheden. Relieken werden <br />
gebruikt in politieke machtsspelletjes; hoogwaardigheidsbekleders schonken relieken <br />
weg om meer macht te krijgen; valse relieken werden verspreid; de authenticiteit <br />
werd soms niet nagegaan. Soms ging men zover om resten van heiligen te gaan <br />
stelen om de invloed en de welvaart ervan aan de “goeie” kant te krijgen; het verhaal <br />
over de ontvreemding van de H. Dimpna in Geel door de inwoners van Xanten is er <br />
een voorbeeld van. Bedevaartplaatsen kregen grote aandacht en brachten <br />
volkstoeloop en welvaart. Misbruiken en onregelmatigheden konden niet uitblijven.  <br />
Toch dient erkend te worden dat de volksdevotie tot de heiligen een enorme <br />
geestelijke kracht was en een wezenlijk element van de volksverheffing; de invloed <br />
op het persoonlijke en maatschappelijk leven was zeer groot. Voor het culturele leven, <br />
het maatschappelijke netwerk en de devotie van de gelovigen waren de <br />
heiligenverering en de reliekenaanbidding bepalend. Wie alleen wil blijven stilstaan <br />
bij excessen ( het kruishout, de moedermelk van Maria) is te kwader trouw.  <br />
    <br />
Abt Willem van Rijkel (13de eeuw) <br />
 <br />
Ook de geschiedenis van de verering van de H. Odrada zou een misplaatste ingreep <br />
kennen  in de dertiende eeuw. Vanaf het begin van de twaalfde eeuw werden er <br />
vanuit Keulen honderden relieken verspreid over Europa. In 1106 wilde de stad zijn <br />
territorium uitbreiden en tijdens de bouwwerken van een nieuwe stadsmuur, stootten <br />
de Keulenaars op een ongekend kerkhof met talrijke graven. Vermits de kerk van de <br />
H. Ursula in de buurt lag, was men de mening toegedaan dat het hier om een oude <br />
begraafplaats ging waar de H. Ursula en de elf duizend maagden werden begraven. <br />
De legendarische vita verhaalde hoe de Britse (Bretoense?) koningsdochter verplicht <br />
werd om met een heidense prins te huwen. Zij wilde slechts akkoord gaan indien zij <br />
eerst een reis mocht maken met elf dienstmaagden die op hun beurt duizend <br />
dienstmaagden mochten meevoeren. Hun tocht voerde hen naar Keulen en vandaar <br />
verder naar Rome, waar zij paus Cyriacus (366-384) ontmoetten. Bij hun terugkeer <br />
vonden zij een bezette stad Keulen waar de Hunnen de bevolking teisterden. Ursula <br />
en haar talrijk gezelschap werd gevangen genomen en met pijlen doorschoten door <br />
het leger van de Hunnenleider. Zes eeuwen later, in 1106 was men ervan overtuigd <br />
dat de begraafplaats van deze martelaressen werd terug gevonden. De nieuwe <br />
vindpaats zou een massa aan relieken voortbrengen; de legendarische <br />
levensbeschrijving werd letterlijk genomen.  De benedictijnen zouden vanaf de <br />
twaalfde eeuw belangrijke verspreiders worden van deze vondst. In de dertiende <br />
eeuw zou de verspreiding van deze Keulense relieken nog blijven verder gaan. Abt <br />
Willem van Rykel van de benedictijnenabdij van Sint-Truiden was een vurig <br />
verzamelaar en verspreider van deze relieken. Vanaf 1260 ontving de abdij van Sint-<br />
Truiden talrijke relieken  vanuit Keulen.  Tussen 1270 en 1272 verzamelde en <br />
verdeelde abt Van Ryckel honderden resten van skeletten. Vermist deze vrouwen <br />
volgens de legende allen de marteldood waren gestorven, waren zij ook tot de <br />
heiligen- staat verheven. Willem van Ryckel hield in grote lijnen een administratie bij <br />
en noteerde dagelijks zijn initiatieven van de verdeling. Over de identificatie nam hij <br />
het niet zo nauw; willekeurig ging hij aan de resten namen toedichten die nergens <br />
enige grond van waarheid vertoonden. Op 23 augustus 1271 noteerde hij de <br />
verspreiding van de relieken van de H. Catharina, de H. Odrada en de H. Filippus; zij <br />
werden doorgestuurd naar het bedehuis van Alem-op-de-Maas, een afhankelijkheid <br />


-----

<span id="4"></span> <br />
4 <br />
van de abdij van Sint-Truiden5. Wat er precies werd geschonken aan de kerk van <br />
Alem stond niet genoteerd. In andere notities stond wel vermeld dat het om “een <br />
schedel” of “een hoofd” of “een lichaam” ging; hier werd verder geen precisering <br />
opgegeven. De naamgeving van van Rykel was ook vaak willekeurig en verwarrend; <br />
de betrouwbaarheid van de notities waren ondermaats. Sommige auteurs <br />
beschouwden onterecht deze informatie over de levering van relieken aan Alem als <br />
het begin van de verering van de H. Odrada te Alem6. De vita over de H. Odrada die <br />
in 1304 te Sint-Truiden zou zijn geschreven, zou bijgevolg aansluiten bij de <br />
verwerving van relieken in 1271. Verscheidene argumenten zouden deze visie <br />
ontkrachten. Voor 1271 werd er reeds verwezen naar Odrada. In Alem werd de naam <br />
van Odrada reeds vroeger vastgesteld door A.J. Speetjes: er bestond reeds voor de <br />
dertiende eeuw  een “Sent Hodraden acker” in Alem en in Lobberich woonden <br />
“homines beate Odrade”. Speetjes wees in haar doctoraat eveneens op de nauwe <br />
verwevenheid tussen machtspolitiek van de abdij en de gevolgen voor de plaatselijke <br />
heiligenverering. Enerzijds was de neiging groot om de vita van de H. Odrada als <br />
puur verzinsel en legendarisch te beschouwen; anderzijds werd deze mening <br />
doorkruist door enkele historische gegevens en toch weer niet genoeg om een <br />
duidelijke, andere conclusie te trekken. Het recent onderzoek van de reliek te Balen <br />
door Mark Van Strydonck zou nieuw licht brengen in deze problematiek.  Door het <br />
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium werd een radiocarboondatering <br />
uitgevoerd op het kaaksbeen van Sint-Odrada in  de Sint-Andrieskerk te Balen. Dit <br />
kaaksbeen zou in 15737 (aldus Joannes De Roover) opgegraven zijn te Alem waar <br />
de H. Odrada werd begraven en waar Otto van Duras voor haar een bedevaartkerk <br />
bouwde. De conclusie van Mark Van Strydonck was dat het kaaksbeen toebehoorde <br />
aan een vrouw die in de achtste eeuw had geleefd8. Ook een ander gelijkaardig <br />
onderzoek op een door van Rijkel verspreide schedel van één van de elfduizend <br />
maagden leverde een datering op die niet uit de te verwachten 4de eeuw herkomstig <br />
was. De betreffende schedel, bewaard in Sint-Truiden, was herkomstig van een <br />
persoon die in de zesde-zevende eeuw geleefd had9. <br />
 <br />
 <br />
Over authenticiteitsattesten van de H. Odrada <br />
 <br />
In het begin van de zestiende eeuw zal de reformatie op gang komen in Europa; <br />
eerst in Duitsland, daarna in de andere landen van Europa. De misbruiken in de kerk <br />
waren talrijk; er waren twijfels over de religieuse waarheden en gebruiken. De <br />
kerkelijke aflatenpolitiek was een doorn in het oog; de heiligenverering was er de <br />
basis van. Aflossingen in het hiernamaals werden gekoppeld aan financiële bijdragen. <br />
De wijdverspreide aflatencommercie bracht ontevredenheid en verzet. Vooral een <br />
initiatief van paus Leo X (1513-1521) was in het verkeerde keelgat geschoten; de <br />
opbrengst van de aflaten moest onder meer dienen om  de grote bouwwerken in <br />
Rome te financieren. De augustijn Maarten Luther zou verzet aantekenen in 1517; hij <br />
kreeg grote navolging. Nieuwe ontevredenen en richtingen zouden ontstaan. De <br />
 <br />
5 Ph. GEORGES, De reliekenschat van de Benedictijnerabdij van Sint-Truiden, in Stof uit de kist. De <br />
middeleeuwse textielschat uit de abdij van Sint-Truiden, Leuven, 1991, p. 33. <br />
6 BIJSTERVELT en anderen  <br />
7 Acta Sanctorum. De Sancta Odrada, o.c., p. 59, nr. 9,  <br />
8 M. VAN STRYDONCK, Relieken. Echt of vals?, Leuven, 2006; over het onderzoek van het <br />
kaaksbeen van de H. Odrada zie p. 111-119. <br />
9 M. VAN STRYDONCK, o. c., 2006, p. 77 <br />


-----

<span id="5"></span> <br />
5 <br />
scheuring en verdeeldheid in Europa waren onvermijdelijk en grondig. De gevolgen <br />
zijn tot op heden aanwijsbaar. <br />
Voor de kerk van Rome waren de vele ongeregeldheden en tegenkantingen <br />
aanleiding om in het midden van de zestiende eeuw het Concilie van Trente (1545-<br />
1563) te organiseren. Hier werden maatregelen genomen en antwoorden gegeven <br />
aan deze bedreigingen. Nieuwe bisdommen werden opgericht; cathecese-onderricht <br />
werd gestimuleerd; de controle en toezicht verstrengd. De kerkelijke bedienaars <br />
werden beter opgeleid en beter begeleid. Voortaan zou men ook nauwer toezien op <br />
de echtheid van de relieken; onregelmatigheden moesten vermeden worden. Het <br />
toezicht hierop zou worden uitgeoefend door de kerkelijke hoogwaardigheids-<br />
bekleders, bisschoppen of aartsbisschoppen. Zij zouden op regelmatige wijze <br />
controle uitoefenen op devotie; zij wilden excessen vermijden; zij wilden de <br />
heiligenverering onder controle houden; onder meer schreven zij attesten  voor de <br />
relieken en hun plaatselijke verering. Aanvankelijk ging het hier om handgeschreven <br />
attesten die door de secretariaten van de bisschoppen werden afgeleverd. Tijdens <br />
dekenale visitaties werd alles gecontroleerd en in veslag gebracht.  <br />
In de negentiende eeuw zou er in de attesten verandering en vereenvoudiging <br />
komen. Aangezien het om talrijke attesten ging, en de nomenclatuur grotendeels <br />
identiek was voor alle attesten, werden altijd weerkerende elementen vooraf gedrukt <br />
en vulde de gemachtigde controleur plaatselijk in handschrift de specifieke gegevens <br />
in, aangepast naargelang het geval dat hij voor zich had. De vaste, identieke <br />
gegevens waren: de naam van de bisschop, zijn wapenschild, de gebruikelijke <br />
verwelkomingsgroet, de verwijzing naar de regelgeving van het Concilie van Trente, <br />
de toelating tot verering, de verzegeling, de plaats van uitgave. Meer specifieke, met <br />
de hand toegevoegde gegevens waren: de naam van de heilige waarvoor de <br />
authenticiteit werd uitgesproken, het uitzicht en vorm van de reliekhouder, de <br />
datering van het document, de naam en ondertekening van de mandaathouder van <br />
de bisschop. <br />
 <br />
 <br />
Het eerste Balense authenticiteitsattest van de H. Odrada <br />
 <br />
Toen abt Servatius Vaes, van Averbode in 1654 de reliek van Sint-Odrada naar <br />
Balen bracht10, leverde hij ook een echtheidattest af  waarin de reliek werd <br />
omschreven en de voorgeschiedenis werd duidelijk gemaakt (Bijlage nr. 1). In het <br />
document maakte hij bekend dat het hier het onderkaaksbeen betrof van de H. <br />
Odrada, geboortig van Balen. In 1651 was de reliek uit veiligheidsoverwegingen aan <br />
de abt bezorgd door Filippus Nevius, de pastoor van Hooge Mierde. Deze laatste <br />
had de reliek ontvangen van E.H. deken Mattheus Langhencruys; Langhencruys had <br />
ze in 1617 ontvangen uit handen van bisschop Zoësius van ’s Hertogenbosch. De <br />
reliek werd opgevraagd bij de abt door Joannes van Tilborg, pastoor te Balen, <br />
norbertijn van Averbode.. De resten van de H. Odrada waren opgegraven einde <br />
zestiende eeuw toen de tijden onveilig waren en schendingen dikwijls voorkwamen in <br />
het Noorden. Abt Vaes vermeldde dat op 27 september 1654 de reliek <br />
processiegewijs naar de Balense kerk werd gedragen om er te worden vereerd. Het <br />
geschreven echtheidsdocument werd getekend en gezegeld door de abt; pastoor <br />
Van Tilborg zette zijn handtekening als getuige. Hiermee leverde de abt een <br />
voorbeeld van een autenticiteitsattest af bij de Balense reliek.   <br />
 <br />
10 Zie ook J. JANSEN, De devotie tot de H. Odrada in de Kempen tijdens de 17de eeuw, in Taxandria, <br />
NR 78, 2006, p. 83-98; met attest van abt Servaes. <br />


-----

<span id="6"></span> <br />
6 <br />
De echtheid van de reliek werd gestaafd door de reliek duidelijk te omschrijven en <br />
door de voorgeschiedenis volledig te schetsen met de redenen voor de overbrenging <br />
en de vermelding van de vraag vanuit het geboortedorp Balen. Wat de abt niet <br />
vermeld is de manier waarop het naar Balen werd gebracht. In welke houder werd <br />
het kaaksbeen overgebracht? Wel staat vermeld dat het kaaksbeen in Hoogemierde <br />
in een kistje werd bewaard (in capsula), in zover dat er terplaatse in Hoogemierde <br />
gesproken werd over het “kistje van Sint-Odrada”. Wij vermoeden dat de reliek in <br />
dezelfde houder werd overgebracht naar Balen. We denken ook dat dit kistje later <br />
opgeborgen werd in de decoratieve uitstaltroon uit het midden van de achttiende <br />
eeuw. Het kistje moest in de ruimte geschoven worden die zich bevindt onder het <br />
beeld van de H. Odrada11. Slechts in 1830 zal hier verandering in komen. Pastoor <br />
Bols liet een nieuwe, zilveren reliekhouder maken ter vervanging van het wel <br />
voldoende mooie, maar toch eerder erbarmelijke houten kistje (“in satis pulchra sed <br />
trista cista lignea”). Is het kistje bewaard gebleven? Tot hiertoe werd het niet <br />
gevonden; het was uit Hoogemierde herkomstig en werd in Balen overgenomen. <br />
Eigenlijk ging het hier om een tertiaire reliek. In 1837 zou pastoor Bols een uitvoerige <br />
motivatie over de verering en de reliek van Sint-Odrada sturen naar aartsbisschop <br />
Sterckx12.  Geboers en Van Olmen suggereren dat het kistje nog steeds bewaard <br />
was op de het einde van de negentiende eeuw. Het oud “Odradakasje” waarin de <br />
relikwie in 1654 werd vervoerd zou nog te zien zijn in het voetstuk van de <br />
uitstallingstroon uit het midden van de achttiende eeuw. Deze troon werd <br />
overgebracht naar de in 1896 opgerichte kapel te Scheps13.   <br />
 <br />
 <br />
Latere attesten te Balen <br />
 <br />
In het kerkarchief van Sint-Andries Balen vinden wij nu drie attesten die opgevat zijn <br />
volgens de hoger beschreven, negentiende eeuwse regels door een combinatie van <br />
een voorgedrukte tekst en de handgeschreven toepasbare, specifieke gegevens van <br />
de reliek. De attesten werden geleverd door aartsbisschop Deschamps in 1869 <br />
(Bijlage nr. 3), door aartsbisschop Goossens in 1891 en door aartsbisschop Van <br />
Roey in 1937.  Er moet nog een attest van 1830 bestaan hebben. Toen werd het <br />
kaaksbeen van Sint-Odrada overgebracht vanuit een houten kistje naar de huidig <br />
aanwezige reliekhouder in de uitstallingstroon14. Achteraan werd de houder <br />
afgesloten met de gebruikelijke rode touwtjes en driemaal een zegel van de <br />
zetelende aartsbisschop de Méan (1817-1831). Door de Méan moet er ook een <br />
attest geleverd zijn. Het valt op hoe attesten dikwijls geleverd worden wanneer er met <br />
de relieken iets gebeurd: een nieuwe houder voor een bestaande reliek, het <br />
overplaatsen van een gedeelte van de reliek in een nieuwe houder, het overbrengen <br />
van een gedeelte van de reliek naar een andere bewaarplaats.  <br />
In de drie hoger vermelde attesten werd bijgeschreven dat het om een reliek “ex <br />
ossibus” ging, een onderdeel van het gebeente. Een dergelijke, primaire reliek was <br />
bijzonder krachtig en stelde als het ware de heilige zelf aanwezig. In het attest van <br />
 <br />
11 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, De H. Odrada van Baelen, haar leven en hare vereering, <br />
Mechelen, deze auteurs delen dezelfde mening in hun publicatie, p. 94 (1891), p. 65 (1898).   <br />
12 J. JANSEN, Devotie tot de H. Odrada in de Antwerpse Kempen tijdens de 19de eeuw, in Taxandria, <br />
82, 2010, p. 61-83, in het bijzonder p. 66-67.  <br />
13 A. GEBOERS en F. VAN OMEN, o.c., 1891, p. 94; 1898, p.65. <br />
14 “olim conservabatur in satis pulchra sed trista cista lignea, ad anno 1830 curati eam includi in ampla <br />
pulcherrima et sumptuosa pixide argentea… J. JANSEN, o.c,, in Taxandria, NR 82, 2010, p. 82. <br />


-----

<span id="7"></span> <br />
7 <br />
1937 werd er meer duidelijkheid gegeven over de aard van de reliek, de <br />
vertegenwoordiger van de kardinaal voegde toe dat het ging om het volledige, <br />
onderste kaaksbeen van de heilige: “ex ossibus (integra maxilla inferior)”.        <br />
De geschreven tekst lichtte ons ook in over het uitzicht van de houder. In 1869 was <br />
er sprake van koperen houder van ronde vorm (“theca cuprea forma rotunda”). Hier <br />
gaat het om een nieuwe houder die kleiner van formaat was en bijgevolg meer <br />
hanteerbaar bij de verering. De toekenning van aflaten was ook gebonden aan de <br />
verering van de relikwie van Sint-Odrada. Later kon deze koperen houder <br />
gemakkelijk meegenomen worden naar Scheps indien er een bedevaart naartoe trok. <br />
Een stukje van het kaaksbeen werd in de ronde houder opgenomen. In 1891 was er <br />
sprake van een zeszijdige houder “(theca chartaria formae sexangulae”). Hier gaat <br />
het om de nieuwe reliekhouder die in 1891 werd aangekocht te Mechelen bij <br />
Festraets. De zeszijdige ruimte werd gedragen door twee neerknielende engelen;  <br />
boven deze houder is er een zeszijdig, neogotisch kapelletje met een voorstelling <br />
van de H. Odrada met het paard dat zij beteugelde15. Hier ook werd een stukje van <br />
het kaaksbeen opgenomen in de houder. In de gedrukte tekst werd de wijze van <br />
bevestigen verbeterd: het woordje “filo serico” (zijden draad) werd doorstreept en <br />
vervangen door het woordje “vittis sericis” ( zijden linten). Verder werd de gedrukte <br />
tekst aangepast aan het nieuwe uitzicht. Normaal is de reliek zichtbaar door een <br />
cristallijnen venstertje; in de nieuwe houder werden in 1891 verscheidene <br />
doorkijkvenstertjes aangebracht (“crystallis”). Het attest van 1891 werd ondertekend <br />
door de Balenaar F. Van Olmen, secretaris van kardinaal Goossens. In hetzelfde jaar <br />
publiceerde Van Olmen samen met A. Geboers het boek over de Balense heilige. Te <br />
melden valt nog dat Van Olmen in het attest begrijpelijk de heilige vermeld als virgo <br />
Balensis. <br />
Het attest van 1937 betreft dezelfde zeszijdige houder als deze beschreven in 1891. <br />
In de marge van het attest van 1937 werd trouwens verwezen naar de erkenning van <br />
de relieken door kardinaal Goossens op 26 augustus 1891. In de gedrukte tekst <br />
werden in 1937 de aangepaste verbeteringen opnieuw overgenomen. In naam van <br />
kardinaal J.E. Van Roey ondertekende als mandaathouder Z.E.H. Caeymaex, die <br />
zich “custos SS. Reliq.”, bewaarder van de heilige relieken noemt.    <br />
 <br />
 <br />
Reliekattesten van de H. Odrada te Milligem <br />
 <br />
 <br />
In 1693 werden drie deeltjes van het Balense kaaksbeen afgenomen en <br />
overgebracht naar de kerk van Milligem. Hierbij werd blijkbaar geen attest geleverd; <br />
alleszins was er geen attest aanwezig in het kerkarchief. Alleen Odradavereerder De <br />
Rover, pastoor van Macharen, volgde de overbrenging op de voet en beschreef in <br />
lyrische bewoordingen de ontvangst in Milligem16. Volgens De Rover kon de parochie <br />
zich gelukkig prijzen bij de overbrenging van het reliekdeeltjes naar de kapel. <br />
Voortaan zou het bedehuis van Milligem toegewijd zijn aan O.-L.-Vrouw en de <br />
H.Odrada. Kanunnik Coenen , pastoor van het nabijgelegen Bel en lid van het <br />
kapittel van Sint-Dimpna, publiceerde het boekje over Odrada en beschreef de <br />
 <br />
15 J. JANSEN, o.c., 1990, p. 34. <br />
16 Acta Sanctorum, De Sancta Odrada, o.c. 1894, p. 61, nr. 17. <br />


-----

<span id="8"></span> <br />
8 <br />
belangrijke feiten die er in die tijd waren gebeurd17. Milligem behoorde op dat <br />
ogenblik nog tot de vrijheid van Geel. <br />
Het oudste, geofficialiseerde attest vinden wij in de achttiende eeuw. De bisschop <br />
van Antwerpen, Jacobus T.J. Wellens, leverde in 1777 een attest af voor de relieken <br />
in de toenmalige kerk-kapel, toegewijd aan O.-L.-Vrouw en de H. Odrada (Bijlage nr. <br />
2). Wellens is niet alleen bisschop van Antwerpen maar ook  apostolisch <br />
afgevaardigde voor het diocees van ’s Hertogenbosch. Volgens het attest van 1777 <br />
zou de reliek van de H. Odrada overgeplaatst worden in een andere houder. Het <br />
document18 beschreef een oudere zilveren houder, in de vorm van een hart, met een <br />
kristallen venster, stevig van uitzicht, met de relieken van de heilige maagd Odrada. <br />
Bisschop Wellens vermeldde dat de reliek reeds vroeger geattesteerd werd door <br />
kardinaal Thomas Philippus d’ Alsace, aartsbisschop van Mechelen, die bestuurde <br />
van 1716 tot 1759.  In het jaar 1777 werden de reliek overgeplaatst in een zilveren <br />
houder, ovaal van vorm, met vooraan een christalijnen venster; de reliek werd met <br />
een gebruikelijke, zijden lint van rode kleur vastgehecht. De bisschop bracht zijn <br />
zegel aan op de reliekhouder en bevestigde dit in het attest. De overplaatsing in <br />
1777 was de aanleiding tot het schrijven van dit attest.  De nieuwe, ovale <br />
reliekhouder van 1777 is nog bewaard, de oudere, hartvormige houder niet meer.  <br />
Het attest vermeldde dat de reliek kon worden vereerd door de gelovigen van het <br />
diocees van ’s Hertogenbosch.  Het toenmalige bisdom Antwerpen strekte zich uit tot <br />
in Nederland.          <br />
In de marge van het document van 1777 werd er in 1859 een handgeschreven nota <br />
toegevoegd door de vicaris generaal J.B. Van Hemel in naam van aartsbisschop <br />
Engelbertus Sterckx.  Milligem behoorde vanaf 1802 bij het bisdom Mechelen. De <br />
toelating werd gegeven om de reliek te vereren in het diocees; anderzijds werd de <br />
toelating weerhouden om het te verheffen (“exaltari”). Naast de nota werd het zegel <br />
van Sterckx aangebracht. Het betrof hier een nieuwe reliekhouder die door de <br />
kerkfabriek werd aangeschaft. Achteraan de houder werd het wapen aangebracht <br />
van de aartsbisschop. <br />
 <br />
 <br />
Aflaten <br />
 <br />
De aflaten die zoveel verandering en twist hadden veroorzaakt in de zestiende eeuw, <br />
bleven later toch nog in gebruik. De oudste, gekende toekenning van een aflaat voor <br />
de verering van de Heilige Odrada dateerde uit de achttiende eeuw. Voortaan zou de <br />
beloning uitgedrukt worden in dagen aflaat dit wil zeggen in dagen aflossing of <br />
bevrijding van schuld die door zondig leven werd veroorzaakt. De financiële <br />
connotatie was verdwenen. Milligem is op dit vlak het meest actief. Elke vrijdag werd <br />
er smorgens ter ere van Sint-Odrada een mis gezongen. De week voor Allerheiligen <br />
was er begankenis. Kardinaal d’ Alsace (1716-1759)  kende een aflaat van honderd <br />
dagen toe aan degene die op de vrijdag de mis bijwoonde en daarna de relieken van <br />
de H. Odrada vereerde19.  De Meerhoutenaar C. Mangelschots publiceerde in 1854 <br />
de “Litanie der heilige Maegd Odrada” achteraan na het levensverhaal van de <br />
 <br />
17 JUDOCUS COENEN, Het leven van de H. Maghet Odrada, Antwerpen, 1688, anastatische herdruk <br />
2008. <br />
18 Gemeentearchief te MOL, Archief van Milligem, los blad <br />
19 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, o.c;, 1898, p. 73.    <br />


-----

<span id="9"></span> <br />
9 <br />
heilige20. De litanie kreeg op 21 maart 1854 het imprimatur van vicaris-generaal P. <br />
Corten. Odrada werd aanbeden als “Patronesse van Milghem, Beschermster van <br />
Baelen en Macharen”... <br />
In Balen kon men andere papieren voorleggen. Paus Pius VI, die bestuurde van <br />
1775 tot 1799, verleende aan de kerk van Balen een volle aflaat (dit is kwijtschelding <br />
van alle schuld) op de feestdag van Sint-Odrada (3 november). Tijdens de visitatie <br />
van de parochie door landdeken C. Van Dongen werd in 1781 genoteerd dat er op <br />
die feestdag een volle aflaat te verdienen was21. Opvolger Pius VII verleende op 17 <br />
juli 1821 dezelfde aflaat op de feestdag en op zeven andere dagen. Aartsbisschop <br />
de Méan (1817-1831) legde in hetzelfde jaar deze aflaat precies vast op de feestdag <br />
van Sint-Odrada en de zeven volgende dagen (octaaf van Sint-Odrada)22.   <br />
Tijdens de feestelijkheden van de negentiger jaren van de negentiende eeuw werden <br />
niet alleen talrijke kunstvoorwerpen vervaardigd en een boek over Odrada <br />
gepubliceerd. In 1891 keurde kardinaal Goossens (1884-1906) een litanie van de H. <br />
Odrada goed en verbond daaraan ook een aflaat van 100 dagen ten gunste van <br />
diegenen die de litanie en de bijhorende gebeden zou opzeggen23. Het jaar daarop <br />
werd er een broederschap van de H. Odrada gesticht door de Balense pastoor G.L. <br />
Van der Donck24. De 439 nieuwe leden zullen de litanie zeker verwelkomd hebben. <br />
Deze litanie was een van de sterke devotie-ogenblikken voor de leden van de <br />
broederschap.  De Heilige Maagd Odrada werd vooral vereerd tegen oogziekten en <br />
veepest. Enkele items uit de litanie willen wij ter illustratie aanhalen, zij sluiten nauw <br />
aan bij de plaatselijke verering: <br />
…… <br />
Heilige Odrada                                       bid voor ons <br />
Luister van Baelen                                 bvo <br />
Eer en roem van Millegem                     bvo <br />
……  <br />
Engel van zuiverheid en zedigheid, bvo <br />
Wonder van verduldigheid in lijden en vervolgingen, bvo <br />
Kastijdster van uw onschuldig lichaam, bvo <br />
Spiegel van weldadigheid jegens de armen, bvo <br />
…… <br />
Licht der blinden, bvo <br />
Toevlucht der landbouwers in al hunne noodwendigheden, bvo <br />
Bijzondere patronesse tegen ziekte van vee en dieren, bvo <br />
Troosteresse van allen die U aanroepen, bvo <br />
Onze machtige beschermster, bvo <br />
…….. <br />
 <br />
 <br />
 <br />
 <br />
 <br />
 <br />
20 C. MANGELSCHOTS, Leven der Heilige Maegd Odrada. Gevierd wordende te Milghem, by Moll, <br />
den derden november, Geel 1854. <br />
21 Opgezocht door Paul Vos voormalig archivaris van Mol. <br />
22 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, o.c., p. 82 (1891), p. 54 (1898).   <br />
23 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, o.c., 1898, p. 79-83.   <br />
24 H. VANDER SANDEN, De Sint-Andriesparochie te Balen: 1868-1900, in Jaarboek 2008 Erfgoed <br />
Balen, 2008, p. 75-95, in ’t bijzonder p. 90-91. <br />


-----

<span id="10"></span> <br />
10 <br />
 <br />
 <br />
 <br />
Bijlagen <br />
 <br />
1. Averbode Abdijarchief  <br />
AAA., Verzameling copieën van Balenaar Stanislas Joris Handschrift 9, nr. 79. <br />
C. DE SMEDT, Dies tertia novembris. De Sancta Odrada, 1894, p. 59, nr. 12 <br />
 <br />
1654. Abt  Servatius Servaes geeft het relaas over de geschiedenis van het reliek <br />
van Sint-Odrada van Balen en vermeldt de authenticiteitsattesten die het <br />
vergezelden. <br />
 <br />
De Reliquiis s. Odradae. <br />
 <br />
Servatius Dei patientia abbas Averbodiensis omnibus ac singulis praesentes visuris <br />
seu legi audituris salutem in Domino.  <br />
Notum facimus et attestamur quod nos requisiti a  ven.li Domino Joannae van Tilborg <br />
canonico Averbodiensi et pastore ecclesiae Balensis, sacras Reliquias S. Odradae <br />
Virginis in Balen natae, nominatim integram mandibulam inferiorem, anno 1651 mihi <br />
traditam a ven.li viro Domino Philippo Nevio in Julio, ut easdem subtraheret furori <br />
haereticorum et alibi majori in honore devotioni populi fidelis exponerentur, quas <br />
quidem illi miserat Reverendissimus Dnus Episcopus Sylvaeducensis Nicolaus Zoes <br />
easdem sic nominatas et declaratas debita cum reverentia venerati sumus et <br />
recognovimus juxta publicum instrumentum Rev.di Domini Mathaei Langhecrucii <br />
pastoris Hilvarenbecensis et decani christianitatis et attestationem ven.lis Domini <br />
Philippi Nevii praefati, cujus tenor sequitur de verbo ad verbum : « Anno a navitate <br />
Domini 1617, nona die Augusti, ego infrascriptus has reliquias Sanctae Odradae <br />
virginis accepi a Reverendissimo Domino Nicolao Zoes, episcopo Buscoducense pro <br />
ecclesia Hogemierdensi : in quorum fidem haec scripsi et subscripsi. Ita est, <br />
Mathaeus Langhecrucius, pastor Hilvarenbecen-sis et decanus christianitatis ». Et ad <br />
latus instrumenti apparebat signum sigilli ; in hostia, quae jam erat corrupta, <br />
suprascripti Rdi Dni Pastoris et Decani christianitatis Hilvarenbecensis. In alia charta <br />
sic habebatur : « Ego Fr Philippus Nevius, pastor in Hoogemiert, has sacras reliquias <br />
S. Odradae virginis a Revmo Dno Nicolao Zoesio, epo Sijlvaeducensi, ad nos et <br />
ecclesiam Hogemierdensem per Rev.dum D.num Matthaeum Langhencrucium <br />
pastorem in Hilvarenbeec et decanum christianitatis, missas, una cum tota <br />
communitate nostra Hogemierdensi processionaliter ex Lagemiert detuli et easdem <br />
inclusas in certa quadam capsula quae solet vocari capsula S. Odradae virginis in <br />
ecclesia Hogemierdensi honesto loco reposui anno 1617 in mense Augusto ». Infra <br />
erat positum : « Ita est, F. Philippus Noevius pastor in Hogemiert ».  <br />
Quas quidem reliquias sacras majori quo decuit honore et devotione cum solemni <br />
processione 27a septembris anno 1654 in ecclesiam parochialem Balensem diocesis <br />
Buscoducensis, introduximus, eique  resignavimus reliquiario sanctae Odradae <br />
includendas ibidemque collocandas ad augendam incolarum et Christi fidelium <br />
devotionem. In quorum fidem praesentes manu nostra subscripsimus et sigilli nostri <br />
impressione muniri fecimus. Datum in aedibus pastoralibus Balensibus die 27 <br />
septembris anno Dominicae incarnationis 1654 <br />
 <br />
Loco sigilli <br />


-----

<span id="11"></span> <br />
11 <br />
                          Eratque signatum : F. Sevatius abbas Averbodiensis <br />
Haec copia collata cum originali concordat de verbo ad verbum <br />
Qoud attestor F. Ioannes van Tilborgh <br />
Pastor in Balen <br />
 <br />
2. Gemeentearchief Mol <br />
Archief Millegem <br />
Los blad <br />
 <br />
Authenticiteitsattest voor de relieken van Sint-Odrada te Millegem <br />
 <br />
Jacobus Thomas Josephus Wellens Dei ET Apostolicae Sedis Gratia Episcopus <br />
Antverpiensis <br />
necnon Delegatus Apostolicus in partibus catholicis Diaecesis Buscoducensis <br />
 <br />
Omnibus has visuris Salutem in Domino <br />
 <br />
Fidem facimus et attestamur Nos Reverenter aperuisse thecam argenteam, figuram <br />
cordis referentem, chrystallo ab anteriori parte bene munitam, continentem sacras <br />
reliquias Sanctae Odradae virginis, ab Eminentissimo Domino Thoma Philippo <br />
cardinali de Alsatia et archi episcopo Mechliniensi olim recognitas: quas sacras <br />
reliquias pro veris et legalibus agnocentes inclusimus alteri thecae argenteae figurae <br />
ovatae, ab anteriori parte vitro chrystallino coopertae eamque vitta serica Rubri <br />
coloris colligavimus, ac sigillo Nostro minori in cera Rubra Hispanica impresso muniri <br />
mandavimus quae theca adhuc duabus aliis majoribus formae Rotundae figuarum <br />
minor est aerea, major argentea est inclusa; permittentes ut Praefatae S. Reliquiae <br />
publicae fidelium venerationi Exponantur in Ecclesia parochiali loci de Millegem <br />
Diaecesis Buscoducensis in partibus catholicis. <br />
 <br />
Datum Antverpiae die 8 mensis julii 1777 <br />
Signatuur ? Engelgrave Vic. Glis <br />
 <br />
De mandato Illmi ac Revmi Dni mei <br />
A. Van Celst secr. <br />
 <br />
In de rand toegevoegde notitie van 1859: <br />
Engelbertus Cardinalis Sterckx, archiepiscopus Mechliniensis <br />
SS. Reliquias S. Odradae virg. in his Litteris memoratas, necnon in eadem theca <br />
argentea figurae cuxta? repositas (quam sigilo nostro munivimus) in Diaecesi nostra <br />
fidelium venerationi exponi, non autem exaltari permittimus <br />
Mechliniae die 3 7bris 1859 <br />
 <br />
J B Van Hemel Vic. Gen. <br />
 <br />
Met zegel <br />
 <br />
 <br />
3. Balen Kerkarchief, losse nota <br />
Echtheidsattest voor de relieken van Sint-Odrada in de Sint-Andrieskerk te Balen, <br />
geleverd door kardinaal Descamps in 1869 <br />


-----

<span id="12"></span> <br />
12 <br />
 <br />
Victor Augustus Isidorus DESCAMPS <br />
Dei et apostolicae sedis gratia archiepiscopus Mechliniensis, <br />
Primas Belgii, S.S. prelatus domesticus  <br />
Et solio pontificio assistens , <br />
Omnibus has visuris salutem in domino <br />
Met wapenschild en devies PERVIA COELI PORTA MANES <br />
 <br />
Tenore praesentium fidem facimus indubiam et attestamur, quod Nos, die datae <br />
harum, juxta , debite recognoverimus et approbaverimus Sacras Reliquias  <br />
 <br />
Ex ossibus S. Odradae Virg. Balensis  <br />
Nobis cum debitis authenticitatis notis exhibiteis quas <br />
 <br />
reverenter reposuimus et collocavimus in theca   cuprea forma rotunda   circulo <br />
argenteo  et crystallo ab interiori ornata, bene clausa et filo serico coloris rubri debite <br />
colligata, necnon sigillo nostro in cera Espanica impresso, firmiter obsignata. Ad <br />
omnipotentis Dei gloriam Sanctorumque suorum honorem permittimus ut praefatae <br />
SS. Relquiae in hac dioecesi publicae Fidelium venerationi exponi possint.      <br />
Datum Mechliniae sub nostri Vicarii Generalis signo sigilloque  nostro necnon <br />
Secretarii nostro chirographo, die  24   mensis Julii anni 18 69  <br />
 <br />
Met signatuur I.        vi. gen. <br />
De Mandato Illmi ac Rmi Domini Arciepscopi <br />
(((L. Grietens secr.  <br />


-----
[jan@tridel:~/projects/kunsterfgoed]$ vi 8_OdradaEchtheidsattesten\ voor\ de\ Hs.html 
[jan@tridel:~/projects/kunsterfgoed]$ pandoc -f html -t mediawiki 8_OdradaEchtheidsattesten\ voor\ de\ Hs.html 
<span id="1"></span><br />
1<br />
Over relieken en echtheidsattesten in het bijzonder deze van de<br />
H. Odrada, vereerd te Balen en te Mol-Milligem<br />
<br />
door Jaak Jansen<br />
<br />
De heiligenverering is steeds een belangrijk onderdeel geweest in de devotiepraktijk<br />
van de katholieke kerk. In de loop van de tijden werden duizenden mannen en<br />
vrouwen heilig verklaard1. Sommigen werden heilig verklaard door het<br />
martelaarschap; anderen werden heilig door hun voorbeeldig leven of door de<br />
diensten die zij aan de kerk hadden verleend. Kloosterorden promootten eigen<br />
religieuzen naar de kerkelijke kalender. Grote, invloedrijke kerkleraars, mystiekers,<br />
stichters, vorsten of leiders van bewegingen kregen aandacht en werden<br />
gecanonniseerd. Zij werden erkend, bewonderd en vereerd; zij werden tot voorbeeld<br />
gesteld; zij waren bemiddelaars voor de gelovigen, tussen hier en daar.<br />
Geleidelijk zou de heiligenverering zich verspreiden, eerst in Europa, later in de<br />
kolonies. Plaatselijke vereringen zouden uitgroeien tot bedevaartplaatsen, soms met<br />
internationale uitstraling (Rome en Loreto in Italië, Compostella in Spanje, Keulen in<br />
Duitsland). Heiligenlevens werden beschreven en tot voorbeeld gesteld. Wonderbare<br />
feiten, genezingen, bekeringen werden graag geregistreerd; zij toonden hoe<br />
invloedrijk de heilige was; zij stelden zijn levenswandel en overtuiging tot voorbeeld;<br />
zij droegen bij om de verspreiding van de verering te bevorderen. De eerste<br />
systematische beschrijving van de heiligenlevens gebeurde door Jacopo de Voragine<br />
(1230-1290), bisschop van Genua, in zijn “Legenda Aurea”. Zonder veel kritisch<br />
vermogen noteerde hij alle gekende verhalen over en van de heiligen. Zijn boek zou<br />
grote invloed uitoefenen en als een soort bijbel worden gebruikt in de middeleeuwse<br />
iconografie. Goedgelovigheid en fantasie kwamen hierbij dikwijls om de hoek kijken;<br />
het bleef aantrekkelijk en invloedrijk.<br />
De verhalen waren in de loop van de tijd aangedikt; af en toe sloeg de fantasie op hol.<br />
Later zou de kerk specialisten opleiden die onderzoek deden om degelijke,<br />
waarheidsgetrouwe levensbeschrijvingen op te stellen. Vooral de jezuïeten zouden<br />
hier baanbrekend werk verrichten: zij werden de bollandisten genoemd naar één van<br />
de eerste initiatiefnemers. Joannes Bollandus (°Judemont bij Bolland 1596-<br />
+Antwerpen 1665) was jezuïet en historicus; hij begon samen met Heribertus<br />
Rosweyde (°1570-+1629) de Acta Sanctorum uit te werken: het grootse plan om op<br />
historisch gefundeerde wijze de levensbeschrijvingen van de heiligen uit te geven.<br />
Bolland verbrede het opzet en werd de eigenlijke stichter van het studiecentrum. De<br />
documentatie werd door de bollandisten te Brussel verzameld. Bij de opheffing van<br />
de jezuïetenorde in 1773 waren er reeds vijftig delen verschenen. In de periode<br />
1773-1794 verschenen nog zes delen. In 1794 trok abt Hermans, van Tongerlo, de<br />
hagiologische onderneming naar de abdij. In 1837 vertrok het opzet terug naar<br />
Brussel 2. In 1904 werd in deze reeks de levensbeschrijving van de H. Odrada<br />
gepubliceerd3.<br />
<br />
1 Overzicht zie REAU, Iconographie de l’art chrétien, 3 delen, Parijs, 1958; zie ook LCI, Lexikon der<br />
christlichen Ikonographie, delen 5 tot 8, 1974.<br />
2 Over de rol van Tongerlo in deze onderneming publiceerde W. VAN SPILBEEK, De abdij van<br />
Tongerloo. Geschiedkundige navorsingen, Lier-Geel, 1888, p. 565-572.<br />
3 Acta Sanctorum, Dies tertia Novembris. De Sancta Odrada, Commentaar door C. DE SMEDT, 2,<br />
Brussel, 1894, p. 57-69; een diepgaande studie over de vita zelf, de tekst en de interpretatie ervan<br />
werd uitgevoerd door ANNEMARIE SPEETJES, De Vita Odrade: het kapittel van Alem en de verering<br />
voor de heilige Odrada (1100-1400), met een kritische studie van de vita, doctoraatsproefschrift<br />


-----

<span id="2"></span><br />
2<br />
Reliekenverering4<br />
<br />
De verering van de katholieke heiligen is nauw verbonden met de verspreiding van<br />
hun relieken in de Roomse kerk. Aanvankelijk werd de heilige vereerd daar waar hij<br />
begraven lag. Spoedig zou de verering worden uitgebreid naar andere plaatsen door<br />
het verspreiden van relieken (relikten, reliquien, overblijfselen) van de heilige.<br />
Onderdelen van het lichaam of skelet (primaire relieken) werden meegenomen om<br />
vereerd te worden elders. De invloedrijke kracht van de heilige was evenzeer<br />
aanwezig in het onderdeel(tje) en kon de volledige persoon vertegenwoordigen. Ook<br />
secundaire relieken zoals kledingstukken of gebruiksvoorwerpen van de heilige<br />
hadden een grote waarde. Een derde soort relieken (tertiaire relieken) waren resten<br />
die geraakt hadden aan een primaire reliek en op die manier een gedeelte van de<br />
kracht van de primaire reliek met zich meedroeg.<br />
Enige rangorde in de kracht van de relieken kon ook worden vastgesteld. De sterkste<br />
relieken waren deze die verwezen naar het leven van Jezus en zijn moeder Maria<br />
(Jeruzalem). Dan volgden de naasten van Jezus: de apostelen (H. Petrus begraven<br />
in Rome; Jacobus de Meerdere begraven in Compostella). Verder volgden de vele<br />
mannelijke en vrouwelijke heilgen, waarvan er sommigen al meer populair waren dan<br />
anderen. Sommigen werden aanroepen tegen catastrofen, natuurrampen of ziekten;<br />
anderen werden aanbeden om allerlei kwalen te verhinderen bij bevallingen,<br />
huwelijken, ouderdomskwalen of sukses in het leven. De heiligenj zouden verder<br />
bestaansrecht verwerven via patroonschap van landen, steden, gilden en ambachten,<br />
broederschappen, verenigingen of via persoonlijke devotie. Mettertijd werd de lijst<br />
aangevuld met nieuwe heiligverklaringen die tot op onze dagen verder gaan.<br />
De kerk stimuleerde deze vereringen en ging aan sommige gebeden of oefeningen<br />
geestelijke beloningen of aflaten verbinden. Feller groeiden de misbruiken toen er<br />
ook geldelijke bijdragen werden aan gekoppeld; aflaten konden worden gekocht met<br />
de bijhorende, gehele of gedeeltelijke kwijtschelding van straf in het hiernamaals.<br />
Mettertijd zou het uit de hand lopen en werd deze “handel” in aflaten gecontesteerd.<br />
De Reformatie (1ste helft 16de eeuw, Luther) zou onder meer tegen deze misbruiken<br />
protesteren en in verzet gaan. Het Concilie van Trente in het midden van de<br />
zestiende eeuw zou orde op zaken brengen in deze werkwijze en de basis leggen<br />
voor het ernstig beheer van dit onderdeel van de kerkelijke devotie. Heiligenlevens<br />
werden ernstig bestudeerd. Relieken werden op hun echtheid onderzocht. Het<br />
Concilie van Trente zou hier orde op zaken brengen.<br />
<br />
De oudste bijzondere vereringsplaatsen waren deze waar de eerste martelaren<br />
werden begraven. Op hun graven zouden de eerste kerken worden gebouwd. Hieruit<br />
zou trouwens de gewoonte en verplichting voortvloeien om in elke altaartafel van<br />
elke kerk een restje of reliek van een heilige aanwezig te plaatsen onder de<br />
altaarsteen. Met de erkenning en de verspreiding van de godsdienst zou ook de<br />
behoefte aan relieken sterk toenemen. Tot op heden zou de kerk dit gebruik<br />
toepassen en altaren toewijden aan één van de erkende heiligen. Alle heiligen<br />
<br />
Vakgroep Geschiedenis Universiteit Groningen, 1999. De auteur publiceerde de oorspronkelijke tekst<br />
van de vita en het officium; van de in het latijn geschreven vita gaf zij een nederlandse vertaling.<br />
Verder ging haar aandacht naar de relatie tussen Odrada en de kerk van Alem die door een priorij van<br />
de benedictijnen van Sint-Truiden werd bediend.<br />
<br />
4 In 2008-2009 werd er in het museum “De Mindere”, van de minderbroeders te Sint-Truiden een<br />
tentoonstelling gehouden over relieken en reliekenverering:”Tussen Hemel en Aarde. Relieken en<br />
reliekenverering”, Sint-Truiden 30 oktober 2008-30 april 2009.<br />


-----

<span id="3"></span><br />
3<br />
kregen een plaats op de kerkelijke kalender en kregen op een bepaalde dag een<br />
bijzondere dag van herdenking en verering.<br />
Anderzijds waren er ook misbruiken en onregelmatigheden. Relieken werden<br />
gebruikt in politieke machtsspelletjes; hoogwaardigheidsbekleders schonken relieken<br />
weg om meer macht te krijgen; valse relieken werden verspreid; de authenticiteit<br />
werd soms niet nagegaan. Soms ging men zover om resten van heiligen te gaan<br />
stelen om de invloed en de welvaart ervan aan de “goeie” kant te krijgen; het verhaal<br />
over de ontvreemding van de H. Dimpna in Geel door de inwoners van Xanten is er<br />
een voorbeeld van. Bedevaartplaatsen kregen grote aandacht en brachten<br />
volkstoeloop en welvaart. Misbruiken en onregelmatigheden konden niet uitblijven.<br />
Toch dient erkend te worden dat de volksdevotie tot de heiligen een enorme<br />
geestelijke kracht was en een wezenlijk element van de volksverheffing; de invloed<br />
op het persoonlijke en maatschappelijk leven was zeer groot. Voor het culturele leven,<br />
het maatschappelijke netwerk en de devotie van de gelovigen waren de<br />
heiligenverering en de reliekenaanbidding bepalend. Wie alleen wil blijven stilstaan<br />
bij excessen ( het kruishout, de moedermelk van Maria) is te kwader trouw.<br />
<br />
Abt Willem van Rijkel (13de eeuw)<br />
<br />
Ook de geschiedenis van de verering van de H. Odrada zou een misplaatste ingreep<br />
kennen in de dertiende eeuw. Vanaf het begin van de twaalfde eeuw werden er<br />
vanuit Keulen honderden relieken verspreid over Europa. In 1106 wilde de stad zijn<br />
territorium uitbreiden en tijdens de bouwwerken van een nieuwe stadsmuur, stootten<br />
de Keulenaars op een ongekend kerkhof met talrijke graven. Vermits de kerk van de<br />
H. Ursula in de buurt lag, was men de mening toegedaan dat het hier om een oude<br />
begraafplaats ging waar de H. Ursula en de elf duizend maagden werden begraven.<br />
De legendarische vita verhaalde hoe de Britse (Bretoense?) koningsdochter verplicht<br />
werd om met een heidense prins te huwen. Zij wilde slechts akkoord gaan indien zij<br />
eerst een reis mocht maken met elf dienstmaagden die op hun beurt duizend<br />
dienstmaagden mochten meevoeren. Hun tocht voerde hen naar Keulen en vandaar<br />
verder naar Rome, waar zij paus Cyriacus (366-384) ontmoetten. Bij hun terugkeer<br />
vonden zij een bezette stad Keulen waar de Hunnen de bevolking teisterden. Ursula<br />
en haar talrijk gezelschap werd gevangen genomen en met pijlen doorschoten door<br />
het leger van de Hunnenleider. Zes eeuwen later, in 1106 was men ervan overtuigd<br />
dat de begraafplaats van deze martelaressen werd terug gevonden. De nieuwe<br />
vindpaats zou een massa aan relieken voortbrengen; de legendarische<br />
levensbeschrijving werd letterlijk genomen. De benedictijnen zouden vanaf de<br />
twaalfde eeuw belangrijke verspreiders worden van deze vondst. In de dertiende<br />
eeuw zou de verspreiding van deze Keulense relieken nog blijven verder gaan. Abt<br />
Willem van Rykel van de benedictijnenabdij van Sint-Truiden was een vurig<br />
verzamelaar en verspreider van deze relieken. Vanaf 1260 ontving de abdij van Sint-<br />
Truiden talrijke relieken vanuit Keulen. Tussen 1270 en 1272 verzamelde en<br />
verdeelde abt Van Ryckel honderden resten van skeletten. Vermist deze vrouwen<br />
volgens de legende allen de marteldood waren gestorven, waren zij ook tot de<br />
heiligen- staat verheven. Willem van Ryckel hield in grote lijnen een administratie bij<br />
en noteerde dagelijks zijn initiatieven van de verdeling. Over de identificatie nam hij<br />
het niet zo nauw; willekeurig ging hij aan de resten namen toedichten die nergens<br />
enige grond van waarheid vertoonden. Op 23 augustus 1271 noteerde hij de<br />
verspreiding van de relieken van de H. Catharina, de H. Odrada en de H. Filippus; zij<br />
werden doorgestuurd naar het bedehuis van Alem-op-de-Maas, een afhankelijkheid<br />


-----

<span id="4"></span><br />
4<br />
van de abdij van Sint-Truiden5. Wat er precies werd geschonken aan de kerk van<br />
Alem stond niet genoteerd. In andere notities stond wel vermeld dat het om “een<br />
schedel” of “een hoofd” of “een lichaam” ging; hier werd verder geen precisering<br />
opgegeven. De naamgeving van van Rykel was ook vaak willekeurig en verwarrend;<br />
de betrouwbaarheid van de notities waren ondermaats. Sommige auteurs<br />
beschouwden onterecht deze informatie over de levering van relieken aan Alem als<br />
het begin van de verering van de H. Odrada te Alem6. De vita over de H. Odrada die<br />
in 1304 te Sint-Truiden zou zijn geschreven, zou bijgevolg aansluiten bij de<br />
verwerving van relieken in 1271. Verscheidene argumenten zouden deze visie<br />
ontkrachten. Voor 1271 werd er reeds verwezen naar Odrada. In Alem werd de naam<br />
van Odrada reeds vroeger vastgesteld door A.J. Speetjes: er bestond reeds voor de<br />
dertiende eeuw een “Sent Hodraden acker” in Alem en in Lobberich woonden<br />
“homines beate Odrade”. Speetjes wees in haar doctoraat eveneens op de nauwe<br />
verwevenheid tussen machtspolitiek van de abdij en de gevolgen voor de plaatselijke<br />
heiligenverering. Enerzijds was de neiging groot om de vita van de H. Odrada als<br />
puur verzinsel en legendarisch te beschouwen; anderzijds werd deze mening<br />
doorkruist door enkele historische gegevens en toch weer niet genoeg om een<br />
duidelijke, andere conclusie te trekken. Het recent onderzoek van de reliek te Balen<br />
door Mark Van Strydonck zou nieuw licht brengen in deze problematiek. Door het<br />
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium werd een radiocarboondatering<br />
uitgevoerd op het kaaksbeen van Sint-Odrada in de Sint-Andrieskerk te Balen. Dit<br />
kaaksbeen zou in 15737 (aldus Joannes De Roover) opgegraven zijn te Alem waar<br />
de H. Odrada werd begraven en waar Otto van Duras voor haar een bedevaartkerk<br />
bouwde. De conclusie van Mark Van Strydonck was dat het kaaksbeen toebehoorde<br />
aan een vrouw die in de achtste eeuw had geleefd8. Ook een ander gelijkaardig<br />
onderzoek op een door van Rijkel verspreide schedel van één van de elfduizend<br />
maagden leverde een datering op die niet uit de te verwachten 4de eeuw herkomstig<br />
was. De betreffende schedel, bewaard in Sint-Truiden, was herkomstig van een<br />
persoon die in de zesde-zevende eeuw geleefd had9.<br />
<br />
<br />
Over authenticiteitsattesten van de H. Odrada<br />
<br />
In het begin van de zestiende eeuw zal de reformatie op gang komen in Europa;<br />
eerst in Duitsland, daarna in de andere landen van Europa. De misbruiken in de kerk<br />
waren talrijk; er waren twijfels over de religieuse waarheden en gebruiken. De<br />
kerkelijke aflatenpolitiek was een doorn in het oog; de heiligenverering was er de<br />
basis van. Aflossingen in het hiernamaals werden gekoppeld aan financiële bijdragen.<br />
De wijdverspreide aflatencommercie bracht ontevredenheid en verzet. Vooral een<br />
initiatief van paus Leo X (1513-1521) was in het verkeerde keelgat geschoten; de<br />
opbrengst van de aflaten moest onder meer dienen om de grote bouwwerken in<br />
Rome te financieren. De augustijn Maarten Luther zou verzet aantekenen in 1517; hij<br />
kreeg grote navolging. Nieuwe ontevredenen en richtingen zouden ontstaan. De<br />
<br />
5 Ph. GEORGES, De reliekenschat van de Benedictijnerabdij van Sint-Truiden, in Stof uit de kist. De<br />
middeleeuwse textielschat uit de abdij van Sint-Truiden, Leuven, 1991, p. 33.<br />
6 BIJSTERVELT en anderen<br />
7 Acta Sanctorum. De Sancta Odrada, o.c., p. 59, nr. 9,<br />
8 M. VAN STRYDONCK, Relieken. Echt of vals?, Leuven, 2006; over het onderzoek van het<br />
kaaksbeen van de H. Odrada zie p. 111-119.<br />
9 M. VAN STRYDONCK, o. c., 2006, p. 77<br />


-----

<span id="5"></span><br />
5<br />
scheuring en verdeeldheid in Europa waren onvermijdelijk en grondig. De gevolgen<br />
zijn tot op heden aanwijsbaar.<br />
Voor de kerk van Rome waren de vele ongeregeldheden en tegenkantingen<br />
aanleiding om in het midden van de zestiende eeuw het Concilie van Trente (1545-<br />
1563) te organiseren. Hier werden maatregelen genomen en antwoorden gegeven<br />
aan deze bedreigingen. Nieuwe bisdommen werden opgericht; cathecese-onderricht<br />
werd gestimuleerd; de controle en toezicht verstrengd. De kerkelijke bedienaars<br />
werden beter opgeleid en beter begeleid. Voortaan zou men ook nauwer toezien op<br />
de echtheid van de relieken; onregelmatigheden moesten vermeden worden. Het<br />
toezicht hierop zou worden uitgeoefend door de kerkelijke hoogwaardigheids-<br />
bekleders, bisschoppen of aartsbisschoppen. Zij zouden op regelmatige wijze<br />
controle uitoefenen op devotie; zij wilden excessen vermijden; zij wilden de<br />
heiligenverering onder controle houden; onder meer schreven zij attesten voor de<br />
relieken en hun plaatselijke verering. Aanvankelijk ging het hier om handgeschreven<br />
attesten die door de secretariaten van de bisschoppen werden afgeleverd. Tijdens<br />
dekenale visitaties werd alles gecontroleerd en in veslag gebracht.<br />
In de negentiende eeuw zou er in de attesten verandering en vereenvoudiging<br />
komen. Aangezien het om talrijke attesten ging, en de nomenclatuur grotendeels<br />
identiek was voor alle attesten, werden altijd weerkerende elementen vooraf gedrukt<br />
en vulde de gemachtigde controleur plaatselijk in handschrift de specifieke gegevens<br />
in, aangepast naargelang het geval dat hij voor zich had. De vaste, identieke<br />
gegevens waren: de naam van de bisschop, zijn wapenschild, de gebruikelijke<br />
verwelkomingsgroet, de verwijzing naar de regelgeving van het Concilie van Trente,<br />
de toelating tot verering, de verzegeling, de plaats van uitgave. Meer specifieke, met<br />
de hand toegevoegde gegevens waren: de naam van de heilige waarvoor de<br />
authenticiteit werd uitgesproken, het uitzicht en vorm van de reliekhouder, de<br />
datering van het document, de naam en ondertekening van de mandaathouder van<br />
de bisschop.<br />
<br />
<br />
Het eerste Balense authenticiteitsattest van de H. Odrada<br />
<br />
Toen abt Servatius Vaes, van Averbode in 1654 de reliek van Sint-Odrada naar<br />
Balen bracht10, leverde hij ook een echtheidattest af waarin de reliek werd<br />
omschreven en de voorgeschiedenis werd duidelijk gemaakt (Bijlage nr. 1). In het<br />
document maakte hij bekend dat het hier het onderkaaksbeen betrof van de H.<br />
Odrada, geboortig van Balen. In 1651 was de reliek uit veiligheidsoverwegingen aan<br />
de abt bezorgd door Filippus Nevius, de pastoor van Hooge Mierde. Deze laatste<br />
had de reliek ontvangen van E.H. deken Mattheus Langhencruys; Langhencruys had<br />
ze in 1617 ontvangen uit handen van bisschop Zoësius van ’s Hertogenbosch. De<br />
reliek werd opgevraagd bij de abt door Joannes van Tilborg, pastoor te Balen,<br />
norbertijn van Averbode.. De resten van de H. Odrada waren opgegraven einde<br />
zestiende eeuw toen de tijden onveilig waren en schendingen dikwijls voorkwamen in<br />
het Noorden. Abt Vaes vermeldde dat op 27 september 1654 de reliek<br />
processiegewijs naar de Balense kerk werd gedragen om er te worden vereerd. Het<br />
geschreven echtheidsdocument werd getekend en gezegeld door de abt; pastoor<br />
Van Tilborg zette zijn handtekening als getuige. Hiermee leverde de abt een<br />
voorbeeld van een autenticiteitsattest af bij de Balense reliek.<br />
<br />
10 Zie ook J. JANSEN, De devotie tot de H. Odrada in de Kempen tijdens de 17de eeuw, in Taxandria,<br />
NR 78, 2006, p. 83-98; met attest van abt Servaes.<br />


-----

<span id="6"></span><br />
6<br />
De echtheid van de reliek werd gestaafd door de reliek duidelijk te omschrijven en<br />
door de voorgeschiedenis volledig te schetsen met de redenen voor de overbrenging<br />
en de vermelding van de vraag vanuit het geboortedorp Balen. Wat de abt niet<br />
vermeld is de manier waarop het naar Balen werd gebracht. In welke houder werd<br />
het kaaksbeen overgebracht? Wel staat vermeld dat het kaaksbeen in Hoogemierde<br />
in een kistje werd bewaard (in capsula), in zover dat er terplaatse in Hoogemierde<br />
gesproken werd over het “kistje van Sint-Odrada”. Wij vermoeden dat de reliek in<br />
dezelfde houder werd overgebracht naar Balen. We denken ook dat dit kistje later<br />
opgeborgen werd in de decoratieve uitstaltroon uit het midden van de achttiende<br />
eeuw. Het kistje moest in de ruimte geschoven worden die zich bevindt onder het<br />
beeld van de H. Odrada11. Slechts in 1830 zal hier verandering in komen. Pastoor<br />
Bols liet een nieuwe, zilveren reliekhouder maken ter vervanging van het wel<br />
voldoende mooie, maar toch eerder erbarmelijke houten kistje (“in satis pulchra sed<br />
trista cista lignea”). Is het kistje bewaard gebleven? Tot hiertoe werd het niet<br />
gevonden; het was uit Hoogemierde herkomstig en werd in Balen overgenomen.<br />
Eigenlijk ging het hier om een tertiaire reliek. In 1837 zou pastoor Bols een uitvoerige<br />
motivatie over de verering en de reliek van Sint-Odrada sturen naar aartsbisschop<br />
Sterckx12. Geboers en Van Olmen suggereren dat het kistje nog steeds bewaard<br />
was op de het einde van de negentiende eeuw. Het oud “Odradakasje” waarin de<br />
relikwie in 1654 werd vervoerd zou nog te zien zijn in het voetstuk van de<br />
uitstallingstroon uit het midden van de achttiende eeuw. Deze troon werd<br />
overgebracht naar de in 1896 opgerichte kapel te Scheps13.<br />
<br />
<br />
Latere attesten te Balen<br />
<br />
In het kerkarchief van Sint-Andries Balen vinden wij nu drie attesten die opgevat zijn<br />
volgens de hoger beschreven, negentiende eeuwse regels door een combinatie van<br />
een voorgedrukte tekst en de handgeschreven toepasbare, specifieke gegevens van<br />
de reliek. De attesten werden geleverd door aartsbisschop Deschamps in 1869<br />
(Bijlage nr. 3), door aartsbisschop Goossens in 1891 en door aartsbisschop Van<br />
Roey in 1937. Er moet nog een attest van 1830 bestaan hebben. Toen werd het<br />
kaaksbeen van Sint-Odrada overgebracht vanuit een houten kistje naar de huidig<br />
aanwezige reliekhouder in de uitstallingstroon14. Achteraan werd de houder<br />
afgesloten met de gebruikelijke rode touwtjes en driemaal een zegel van de<br />
zetelende aartsbisschop de Méan (1817-1831). Door de Méan moet er ook een<br />
attest geleverd zijn. Het valt op hoe attesten dikwijls geleverd worden wanneer er met<br />
de relieken iets gebeurd: een nieuwe houder voor een bestaande reliek, het<br />
overplaatsen van een gedeelte van de reliek in een nieuwe houder, het overbrengen<br />
van een gedeelte van de reliek naar een andere bewaarplaats.<br />
In de drie hoger vermelde attesten werd bijgeschreven dat het om een reliek “ex<br />
ossibus” ging, een onderdeel van het gebeente. Een dergelijke, primaire reliek was<br />
bijzonder krachtig en stelde als het ware de heilige zelf aanwezig. In het attest van<br />
<br />
11 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, De H. Odrada van Baelen, haar leven en hare vereering,<br />
Mechelen, deze auteurs delen dezelfde mening in hun publicatie, p. 94 (1891), p. 65 (1898).<br />
12 J. JANSEN, Devotie tot de H. Odrada in de Antwerpse Kempen tijdens de 19de eeuw, in Taxandria,<br />
82, 2010, p. 61-83, in het bijzonder p. 66-67.<br />
13 A. GEBOERS en F. VAN OMEN, o.c., 1891, p. 94; 1898, p.65.<br />
14 “olim conservabatur in satis pulchra sed trista cista lignea, ad anno 1830 curati eam includi in ampla<br />
pulcherrima et sumptuosa pixide argentea… J. JANSEN, o.c,, in Taxandria, NR 82, 2010, p. 82.<br />


-----

<span id="7"></span><br />
7<br />
1937 werd er meer duidelijkheid gegeven over de aard van de reliek, de<br />
vertegenwoordiger van de kardinaal voegde toe dat het ging om het volledige,<br />
onderste kaaksbeen van de heilige: “ex ossibus (integra maxilla inferior)”.<br />
De geschreven tekst lichtte ons ook in over het uitzicht van de houder. In 1869 was<br />
er sprake van koperen houder van ronde vorm (“theca cuprea forma rotunda”). Hier<br />
gaat het om een nieuwe houder die kleiner van formaat was en bijgevolg meer<br />
hanteerbaar bij de verering. De toekenning van aflaten was ook gebonden aan de<br />
verering van de relikwie van Sint-Odrada. Later kon deze koperen houder<br />
gemakkelijk meegenomen worden naar Scheps indien er een bedevaart naartoe trok.<br />
Een stukje van het kaaksbeen werd in de ronde houder opgenomen. In 1891 was er<br />
sprake van een zeszijdige houder “(theca chartaria formae sexangulae”). Hier gaat<br />
het om de nieuwe reliekhouder die in 1891 werd aangekocht te Mechelen bij<br />
Festraets. De zeszijdige ruimte werd gedragen door twee neerknielende engelen;<br />
boven deze houder is er een zeszijdig, neogotisch kapelletje met een voorstelling<br />
van de H. Odrada met het paard dat zij beteugelde15. Hier ook werd een stukje van<br />
het kaaksbeen opgenomen in de houder. In de gedrukte tekst werd de wijze van<br />
bevestigen verbeterd: het woordje “filo serico” (zijden draad) werd doorstreept en<br />
vervangen door het woordje “vittis sericis” ( zijden linten). Verder werd de gedrukte<br />
tekst aangepast aan het nieuwe uitzicht. Normaal is de reliek zichtbaar door een<br />
cristallijnen venstertje; in de nieuwe houder werden in 1891 verscheidene<br />
doorkijkvenstertjes aangebracht (“crystallis”). Het attest van 1891 werd ondertekend<br />
door de Balenaar F. Van Olmen, secretaris van kardinaal Goossens. In hetzelfde jaar<br />
publiceerde Van Olmen samen met A. Geboers het boek over de Balense heilige. Te<br />
melden valt nog dat Van Olmen in het attest begrijpelijk de heilige vermeld als virgo<br />
Balensis.<br />
Het attest van 1937 betreft dezelfde zeszijdige houder als deze beschreven in 1891.<br />
In de marge van het attest van 1937 werd trouwens verwezen naar de erkenning van<br />
de relieken door kardinaal Goossens op 26 augustus 1891. In de gedrukte tekst<br />
werden in 1937 de aangepaste verbeteringen opnieuw overgenomen. In naam van<br />
kardinaal J.E. Van Roey ondertekende als mandaathouder Z.E.H. Caeymaex, die<br />
zich “custos SS. Reliq.”, bewaarder van de heilige relieken noemt.<br />
<br />
<br />
Reliekattesten van de H. Odrada te Milligem<br />
<br />
<br />
In 1693 werden drie deeltjes van het Balense kaaksbeen afgenomen en<br />
overgebracht naar de kerk van Milligem. Hierbij werd blijkbaar geen attest geleverd;<br />
alleszins was er geen attest aanwezig in het kerkarchief. Alleen Odradavereerder De<br />
Rover, pastoor van Macharen, volgde de overbrenging op de voet en beschreef in<br />
lyrische bewoordingen de ontvangst in Milligem16. Volgens De Rover kon de parochie<br />
zich gelukkig prijzen bij de overbrenging van het reliekdeeltjes naar de kapel.<br />
Voortaan zou het bedehuis van Milligem toegewijd zijn aan O.-L.-Vrouw en de<br />
H.Odrada. Kanunnik Coenen , pastoor van het nabijgelegen Bel en lid van het<br />
kapittel van Sint-Dimpna, publiceerde het boekje over Odrada en beschreef de<br />
<br />
15 J. JANSEN, o.c., 1990, p. 34.<br />
16 Acta Sanctorum, De Sancta Odrada, o.c. 1894, p. 61, nr. 17.<br />


-----

<span id="8"></span><br />
8<br />
belangrijke feiten die er in die tijd waren gebeurd17. Milligem behoorde op dat<br />
ogenblik nog tot de vrijheid van Geel.<br />
Het oudste, geofficialiseerde attest vinden wij in de achttiende eeuw. De bisschop<br />
van Antwerpen, Jacobus T.J. Wellens, leverde in 1777 een attest af voor de relieken<br />
in de toenmalige kerk-kapel, toegewijd aan O.-L.-Vrouw en de H. Odrada (Bijlage nr.<br />
2). Wellens is niet alleen bisschop van Antwerpen maar ook apostolisch<br />
afgevaardigde voor het diocees van ’s Hertogenbosch. Volgens het attest van 1777<br />
zou de reliek van de H. Odrada overgeplaatst worden in een andere houder. Het<br />
document18 beschreef een oudere zilveren houder, in de vorm van een hart, met een<br />
kristallen venster, stevig van uitzicht, met de relieken van de heilige maagd Odrada.<br />
Bisschop Wellens vermeldde dat de reliek reeds vroeger geattesteerd werd door<br />
kardinaal Thomas Philippus d’ Alsace, aartsbisschop van Mechelen, die bestuurde<br />
van 1716 tot 1759. In het jaar 1777 werden de reliek overgeplaatst in een zilveren<br />
houder, ovaal van vorm, met vooraan een christalijnen venster; de reliek werd met<br />
een gebruikelijke, zijden lint van rode kleur vastgehecht. De bisschop bracht zijn<br />
zegel aan op de reliekhouder en bevestigde dit in het attest. De overplaatsing in<br />
1777 was de aanleiding tot het schrijven van dit attest. De nieuwe, ovale<br />
reliekhouder van 1777 is nog bewaard, de oudere, hartvormige houder niet meer.<br />
Het attest vermeldde dat de reliek kon worden vereerd door de gelovigen van het<br />
diocees van ’s Hertogenbosch. Het toenmalige bisdom Antwerpen strekte zich uit tot<br />
in Nederland.<br />
In de marge van het document van 1777 werd er in 1859 een handgeschreven nota<br />
toegevoegd door de vicaris generaal J.B. Van Hemel in naam van aartsbisschop<br />
Engelbertus Sterckx. Milligem behoorde vanaf 1802 bij het bisdom Mechelen. De<br />
toelating werd gegeven om de reliek te vereren in het diocees; anderzijds werd de<br />
toelating weerhouden om het te verheffen (“exaltari”). Naast de nota werd het zegel<br />
van Sterckx aangebracht. Het betrof hier een nieuwe reliekhouder die door de<br />
kerkfabriek werd aangeschaft. Achteraan de houder werd het wapen aangebracht<br />
van de aartsbisschop.<br />
<br />
<br />
Aflaten<br />
<br />
De aflaten die zoveel verandering en twist hadden veroorzaakt in de zestiende eeuw,<br />
bleven later toch nog in gebruik. De oudste, gekende toekenning van een aflaat voor<br />
de verering van de Heilige Odrada dateerde uit de achttiende eeuw. Voortaan zou de<br />
beloning uitgedrukt worden in dagen aflaat dit wil zeggen in dagen aflossing of<br />
bevrijding van schuld die door zondig leven werd veroorzaakt. De financiële<br />
connotatie was verdwenen. Milligem is op dit vlak het meest actief. Elke vrijdag werd<br />
er smorgens ter ere van Sint-Odrada een mis gezongen. De week voor Allerheiligen<br />
was er begankenis. Kardinaal d’ Alsace (1716-1759) kende een aflaat van honderd<br />
dagen toe aan degene die op de vrijdag de mis bijwoonde en daarna de relieken van<br />
de H. Odrada vereerde19. De Meerhoutenaar C. Mangelschots publiceerde in 1854<br />
de “Litanie der heilige Maegd Odrada” achteraan na het levensverhaal van de<br />
<br />
17 JUDOCUS COENEN, Het leven van de H. Maghet Odrada, Antwerpen, 1688, anastatische herdruk<br />
2008.<br />
18 Gemeentearchief te MOL, Archief van Milligem, los blad<br />
19 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, o.c;, 1898, p. 73.<br />


-----

<span id="9"></span><br />
9<br />
heilige20. De litanie kreeg op 21 maart 1854 het imprimatur van vicaris-generaal P.<br />
Corten. Odrada werd aanbeden als “Patronesse van Milghem, Beschermster van<br />
Baelen en Macharen”...<br />
In Balen kon men andere papieren voorleggen. Paus Pius VI, die bestuurde van<br />
1775 tot 1799, verleende aan de kerk van Balen een volle aflaat (dit is kwijtschelding<br />
van alle schuld) op de feestdag van Sint-Odrada (3 november). Tijdens de visitatie<br />
van de parochie door landdeken C. Van Dongen werd in 1781 genoteerd dat er op<br />
die feestdag een volle aflaat te verdienen was21. Opvolger Pius VII verleende op 17<br />
juli 1821 dezelfde aflaat op de feestdag en op zeven andere dagen. Aartsbisschop<br />
de Méan (1817-1831) legde in hetzelfde jaar deze aflaat precies vast op de feestdag<br />
van Sint-Odrada en de zeven volgende dagen (octaaf van Sint-Odrada)22.<br />
Tijdens de feestelijkheden van de negentiger jaren van de negentiende eeuw werden<br />
niet alleen talrijke kunstvoorwerpen vervaardigd en een boek over Odrada<br />
gepubliceerd. In 1891 keurde kardinaal Goossens (1884-1906) een litanie van de H.<br />
Odrada goed en verbond daaraan ook een aflaat van 100 dagen ten gunste van<br />
diegenen die de litanie en de bijhorende gebeden zou opzeggen23. Het jaar daarop<br />
werd er een broederschap van de H. Odrada gesticht door de Balense pastoor G.L.<br />
Van der Donck24. De 439 nieuwe leden zullen de litanie zeker verwelkomd hebben.<br />
Deze litanie was een van de sterke devotie-ogenblikken voor de leden van de<br />
broederschap. De Heilige Maagd Odrada werd vooral vereerd tegen oogziekten en<br />
veepest. Enkele items uit de litanie willen wij ter illustratie aanhalen, zij sluiten nauw<br />
aan bij de plaatselijke verering:<br />
……<br />
Heilige Odrada bid voor ons<br />
Luister van Baelen bvo<br />
Eer en roem van Millegem bvo<br />
……<br />
Engel van zuiverheid en zedigheid, bvo<br />
Wonder van verduldigheid in lijden en vervolgingen, bvo<br />
Kastijdster van uw onschuldig lichaam, bvo<br />
Spiegel van weldadigheid jegens de armen, bvo<br />
……<br />
Licht der blinden, bvo<br />
Toevlucht der landbouwers in al hunne noodwendigheden, bvo<br />
Bijzondere patronesse tegen ziekte van vee en dieren, bvo<br />
Troosteresse van allen die U aanroepen, bvo<br />
Onze machtige beschermster, bvo<br />
……..<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
20 C. MANGELSCHOTS, Leven der Heilige Maegd Odrada. Gevierd wordende te Milghem, by Moll,<br />
den derden november, Geel 1854.<br />
21 Opgezocht door Paul Vos voormalig archivaris van Mol.<br />
22 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, o.c., p. 82 (1891), p. 54 (1898).<br />
23 Zie ook A. GEBOERS en F. VAN OLMEN, o.c., 1898, p. 79-83.<br />
24 H. VANDER SANDEN, De Sint-Andriesparochie te Balen: 1868-1900, in Jaarboek 2008 Erfgoed<br />
Balen, 2008, p. 75-95, in ’t bijzonder p. 90-91.<br />


-----

<span id="10"></span><br />
10<br />
<br />
<br />
<br />
Bijlagen<br />
<br />
1. Averbode Abdijarchief<br />
AAA., Verzameling copieën van Balenaar Stanislas Joris Handschrift 9, nr. 79.<br />
C. DE SMEDT, Dies tertia novembris. De Sancta Odrada, 1894, p. 59, nr. 12<br />
<br />
1654. Abt Servatius Servaes geeft het relaas over de geschiedenis van het reliek<br />
van Sint-Odrada van Balen en vermeldt de authenticiteitsattesten die het<br />
vergezelden.<br />
<br />
De Reliquiis s. Odradae.<br />
<br />
Servatius Dei patientia abbas Averbodiensis omnibus ac singulis praesentes visuris<br />
seu legi audituris salutem in Domino.<br />
Notum facimus et attestamur quod nos requisiti a ven.li Domino Joannae van Tilborg<br />
canonico Averbodiensi et pastore ecclesiae Balensis, sacras Reliquias S. Odradae<br />
Virginis in Balen natae, nominatim integram mandibulam inferiorem, anno 1651 mihi<br />
traditam a ven.li viro Domino Philippo Nevio in Julio, ut easdem subtraheret furori<br />
haereticorum et alibi majori in honore devotioni populi fidelis exponerentur, quas<br />
quidem illi miserat Reverendissimus Dnus Episcopus Sylvaeducensis Nicolaus Zoes<br />
easdem sic nominatas et declaratas debita cum reverentia venerati sumus et<br />
recognovimus juxta publicum instrumentum Rev.di Domini Mathaei Langhecrucii<br />
pastoris Hilvarenbecensis et decani christianitatis et attestationem ven.lis Domini<br />
Philippi Nevii praefati, cujus tenor sequitur de verbo ad verbum : « Anno a navitate<br />
Domini 1617, nona die Augusti, ego infrascriptus has reliquias Sanctae Odradae<br />
virginis accepi a Reverendissimo Domino Nicolao Zoes, episcopo Buscoducense pro<br />
ecclesia Hogemierdensi : in quorum fidem haec scripsi et subscripsi. Ita est,<br />
Mathaeus Langhecrucius, pastor Hilvarenbecen-sis et decanus christianitatis ». Et ad<br />
latus instrumenti apparebat signum sigilli ; in hostia, quae jam erat corrupta,<br />
suprascripti Rdi Dni Pastoris et Decani christianitatis Hilvarenbecensis. In alia charta<br />
sic habebatur : « Ego Fr Philippus Nevius, pastor in Hoogemiert, has sacras reliquias<br />
S. Odradae virginis a Revmo Dno Nicolao Zoesio, epo Sijlvaeducensi, ad nos et<br />
ecclesiam Hogemierdensem per Rev.dum D.num Matthaeum Langhencrucium<br />
pastorem in Hilvarenbeec et decanum christianitatis, missas, una cum tota<br />
communitate nostra Hogemierdensi processionaliter ex Lagemiert detuli et easdem<br />
inclusas in certa quadam capsula quae solet vocari capsula S. Odradae virginis in<br />
ecclesia Hogemierdensi honesto loco reposui anno 1617 in mense Augusto ». Infra<br />
erat positum : « Ita est, F. Philippus Noevius pastor in Hogemiert ».<br />
Quas quidem reliquias sacras majori quo decuit honore et devotione cum solemni<br />
processione 27a septembris anno 1654 in ecclesiam parochialem Balensem diocesis<br />
Buscoducensis, introduximus, eique resignavimus reliquiario sanctae Odradae<br />
includendas ibidemque collocandas ad augendam incolarum et Christi fidelium<br />
devotionem. In quorum fidem praesentes manu nostra subscripsimus et sigilli nostri<br />
impressione muniri fecimus. Datum in aedibus pastoralibus Balensibus die 27<br />
septembris anno Dominicae incarnationis 1654<br />
<br />
Loco sigilli<br />


-----

<span id="11"></span><br />
11<br />
Eratque signatum : F. Sevatius abbas Averbodiensis<br />
Haec copia collata cum originali concordat de verbo ad verbum<br />
Qoud attestor F. Ioannes van Tilborgh<br />
Pastor in Balen<br />
<br />
2. Gemeentearchief Mol<br />
Archief Millegem<br />
Los blad<br />
<br />
Authenticiteitsattest voor de relieken van Sint-Odrada te Millegem<br />
<br />
Jacobus Thomas Josephus Wellens Dei ET Apostolicae Sedis Gratia Episcopus<br />
Antverpiensis<br />
necnon Delegatus Apostolicus in partibus catholicis Diaecesis Buscoducensis<br />
<br />
Omnibus has visuris Salutem in Domino<br />
<br />
Fidem facimus et attestamur Nos Reverenter aperuisse thecam argenteam, figuram<br />
cordis referentem, chrystallo ab anteriori parte bene munitam, continentem sacras<br />
reliquias Sanctae Odradae virginis, ab Eminentissimo Domino Thoma Philippo<br />
cardinali de Alsatia et archi episcopo Mechliniensi olim recognitas: quas sacras<br />
reliquias pro veris et legalibus agnocentes inclusimus alteri thecae argenteae figurae<br />
ovatae, ab anteriori parte vitro chrystallino coopertae eamque vitta serica Rubri<br />
coloris colligavimus, ac sigillo Nostro minori in cera Rubra Hispanica impresso muniri<br />
mandavimus quae theca adhuc duabus aliis majoribus formae Rotundae figuarum<br />
minor est aerea, major argentea est inclusa; permittentes ut Praefatae S. Reliquiae<br />
publicae fidelium venerationi Exponantur in Ecclesia parochiali loci de Millegem<br />
Diaecesis Buscoducensis in partibus catholicis.<br />
<br />
Datum Antverpiae die 8 mensis julii 1777<br />
Signatuur ? Engelgrave Vic. Glis<br />
<br />
De mandato Illmi ac Revmi Dni mei<br />
A. Van Celst secr.<br />
<br />
In de rand toegevoegde notitie van 1859:<br />
Engelbertus Cardinalis Sterckx, archiepiscopus Mechliniensis<br />
SS. Reliquias S. Odradae virg. in his Litteris memoratas, necnon in eadem theca<br />
argentea figurae cuxta? repositas (quam sigilo nostro munivimus) in Diaecesi nostra<br />
fidelium venerationi exponi, non autem exaltari permittimus<br />
Mechliniae die 3 7bris 1859<br />
<br />
J B Van Hemel Vic. Gen.<br />
<br />
Met zegel<br />
<br />
<br />
3. Balen Kerkarchief, losse nota<br />
Echtheidsattest voor de relieken van Sint-Odrada in de Sint-Andrieskerk te Balen,<br />
geleverd door kardinaal Descamps in 1869<br />


-----

<span id="12"></span><br />
12<br />
<br />
Victor Augustus Isidorus DESCAMPS<br />
Dei et apostolicae sedis gratia archiepiscopus Mechliniensis,<br />
Primas Belgii, S.S. prelatus domesticus<br />
Et solio pontificio assistens ,<br />
Omnibus has visuris salutem in domino<br />
Met wapenschild en devies PERVIA COELI PORTA MANES<br />
<br />
Tenore praesentium fidem facimus indubiam et attestamur, quod Nos, die datae<br />
harum, juxta , debite recognoverimus et approbaverimus Sacras Reliquias<br />
<br />
Ex ossibus S. Odradae Virg. Balensis<br />
Nobis cum debitis authenticitatis notis exhibiteis quas<br />
<br />
reverenter reposuimus et collocavimus in theca cuprea forma rotunda circulo<br />
argenteo et crystallo ab interiori ornata, bene clausa et filo serico coloris rubri debite<br />
colligata, necnon sigillo nostro in cera Espanica impresso, firmiter obsignata. Ad<br />
omnipotentis Dei gloriam Sanctorumque suorum honorem permittimus ut praefatae<br />
SS. Relquiae in hac dioecesi publicae Fidelium venerationi exponi possint.<br />
Datum Mechliniae sub nostri Vicarii Generalis signo sigilloque nostro necnon<br />
Secretarii nostro chirographo, die 24 mensis Julii anni 18 69<br />
<br />
Met signatuur I. vi. gen.<br />
De Mandato Illmi ac Rmi Domini Arciepscopi<br />
(((L. Grietens secr.<br />