Brontekst bekijken van Balense (kerke)kruiers

'''Balense (kerke)kruiers'''<br />
<br />
'''Spotnamen'''<br />
Balen: (kerke)kruiers, turken<br />
Olmen: tutters<br />
Mol: sopwaaikers, smoutringen<br />
Dessel: pezerikken, heikneuters<br />
Geel: zotten<br />
Meerhout: katten<br />
Olen: boeren, kerkekruiers<br />
Turnhout: muggenblussers, binken<br />
Retie: telloorlekkers<br />
Mechelen: maneblussers<br />
Antwerpen: sinjoren, dikke nekken<br />
Brussel : kiekenfretters, ketjes, zinnekes<br />
<br />
Wie meer over deze spotnamen wil lezen kan terecht op internet of voor een grondige analyse bij<br />
twee volkskundigen die hierover, ondermeer over Balen, verzameld hebben in het verleden: J. Th. DE<br />
RAADT en J. CORNELISSEN1. Het moet echter eerst duidelijk zijn dat deze spotnamen bedacht werden<br />
door de inwoners van buurdorpen en niet door de inwoners van het dorp waarop de spotnaam<br />
betrekking heeft. De aanleiding voor het ontstaan van de spotnaam moet wel in het dorp gezocht<br />
worden: dat kan een gebeurtenis zijn (vb. “maneblussers”: een of meer Mechelaars hebben wat<br />
teveel gedronken en zien de toren van Sint-Rombouts in brand staan als een felle maan erop schijnt,<br />
zij geven alarm en Mechelen staat op straat); dat kan een hele geschiedenis zijn (vb. “kerkekruiers”:<br />
herhaalde malen hebben de Balenaars last gehad met de kerk die afbrandde, de ingebruikname van<br />
het bedehuis, de langdurige restauratie, de financiële problemen met de bedienaar-tiendeheffer, de<br />
processen, de zoektocht naar een vervangplaats voor de godsdienstige ceremonies… ); dat kon de<br />
mentaliteit van het dorp zijn (vb. de “dikke nekken” van Antwerpen: zoals men in Antwerpen zegt<br />
“met alle chinezen maar niet met den deze; mee hiel aantwaarpen mor nie mee maai”). Sommige<br />
spotnamen zijn dus nog actueel te noemen maar gewoonlijk is hun betekenis verwaterd of vergeten<br />
geworden. Zeker is het dat de spotnamen niet geliefd waren bij de inwoners op wie ze betrekking<br />
<br />
1. J. TH. DE RAADT, ''Les sobriquetes des communes belges'', Brussel, 1903, p. 68, 98, 144, 287,<br />
288, 395, 418, 546, 548, 551, 555; 1924, p. 113-118; J. CORNELISSEN , ''Nederlandsche<br />
volkshumor op stad en dorp, land en volk,'' Antwerpen, 6 delen, 1929-1937; deel 1 p. 233-234,<br />
p. 237, p 255; deel 6, p. 29 (spotprent Mechelen) .<br />
<br />
<br />


-----

<span id="2"></span>2<br />
hadden. Volkskundige Cornelissen vermeldt uitdrukkelijk: “Als ge die van Balen wilt kwaad krijgen<br />
dan moet ge ze ‘kruiers noemen”. Die uitspraak van Cornelissen werd wel gedaan tussen de twee<br />
wereldoorlogen. Overal gingen de inwoners de spotnamen ombuigen tot aanvaardbare namen door<br />
er vergoelijkende verhaaltjes aan vast te knopen of een rationele verklaring aan toe te dichten.<br />
Het is niet te verwonderen dat er ter plaatse mooie verhaaltjes worden bedacht om de scherpe<br />
kanten van de spotnaam af te vijlen. Dat verhaaltje van de Olmse tutters kent ge waarschijnlijk wel<br />
en dat verhaaltje van de Balense kruiers ook maar ik wil er toch een moderne versie van vertellen, ge<br />
weet nu toch dat het niet juist is.<br />
<br />
''Awel het was op een zaterdagnamiddag in oktober. t Was schoon weer en ik was eerst naar de<br />
schoenmaker geweest om halflappen onder mijn sondaagse schoenen te laten zetten. Als ik thuis<br />
kwam zee ik tegen ons Marie : Ik gan naar de keupdag bij de Schaevers; om vijf veu twee zijn ik weg.<br />
Dat gebeurde dan ook zo. Om efkes veu twee stapte ik bij de Schaevers binnen, just op tijd want de<br />
notaris gaf just nen toernee general om de tongen en het verstand wat losser te maken.''<br />
''Ik doen dat wel geren zo’n namiddag bijwonen. Zien hoe de Balenaren speculeren en rekenen. Zeker<br />
als er zo twee tegen mekanderen op zitten te bieden dan wordt het direct een paar graden warmer en<br />
ziet ge de bankrekeningen op tafel liggen. Deze keer viel het wat tegen omdat er maar een klein<br />
werkmanshuizeke te koop werd gesteld. Na een halfuur was de stress deraf en ik besloot van ergens<br />
anders nog eens binnen te wippen. Eerst bij Louis Hus In de Ton voor een pintje en daarna aan den<br />
overkant bij de Geus waar de borrel genever altijd tot het randeke werd gevuld.''<br />
''Terwijl ik daar stond zag ik aan den overkant van ‘t straat van alle bewegingen rond de kerk; de<br />
keuister was erbij, de grafdelver Joske Van Genechten, de gerant van de parochiezaal, de smed van ’t<br />
Steeg, zelfs onderpastoor Vloemans stond daar met opgestroopte mouwen. Ik docht daar moet ik het<br />
fijne van weten, daar moet ik bij zijn. “Wa gebeurt er hier”, vroeg ik aan Vloemans. “Ga maar helpen,<br />
vanachter aan ’t koor moet ge gaan duwen; wij willen de kerk wat opschuiven en wat dichter bij ’t<br />
straat brengen”. Zo gebeurde het dan. Iedereen zette zich schrap en duwde met alle macht tegen de<br />
oude bakstenen. Er werd gezucht en gezweet. De smed hoorde de nestels van zijn schoenen kraken en<br />
kon amper ne miljaar onderdrukke. “Jaja”, zei Joske , ”ik voel precies dat ze geet”. De koster zei dat<br />
hem ging zien of er wat verschoven was. Glunderend kwam hij terug: “Ik had mijne jas uitgedaan en<br />
op de grond gelegd en die zit er helemaal onder, de kerk is zeker meer als ne meter opgeschoven.” Er<br />
werd gejubeld en gezongen. We waren echt van overtuigd dat we de kerk opgeschoven en verkruid<br />
hadden, en dat we zo de naam kruiers hadden verdiend.''<br />
''Kwaaitongen beweren dat de jas van de koster door een bedelaar is meegenomen en dat de kerk<br />
helemaal niet verplaatst is geworden. Dat is serieus gelogen en dik van de pot gerukt. Ik hem het zelf<br />
gezien dat er gene jas niet meer loog voor de kerk.''<br />
<br />
<br />
Uitleg Achteraf<br />
Het is opvallend dat alle dorpen een positief verhaal of positieve verklaring gingen zoeken voor de<br />
spotnaam die hen werd toegedicht. Het plaatselijk verhaaltje is er een voorbeeld van. Andere<br />
motiveringen doen de spotnaam positief overkomen, aanvaardbaar door de inwoners; dat zijn de<br />
zogenaamde rationalisaties. Daarna kon de spotnaam zelfs een merknaam worden die de herkomst<br />
<br />


-----

<span id="3"></span>3<br />
van het product duidelijk beklemtoont en opwaardeert: de spotnaam wordt een biernaam, een<br />
plaatselijke koekjesnaam, een restaurantnaam, een trofeenaam, een identitair symbool, de naam<br />
van een standbeeld, de naam van een ploeg…….. Daar is niks mis mee; dat is volkskunde en<br />
volksfantasie.<br />
Cornelissen noteerde in zijn publicatie drie rationalisaties of verklaringen die ter plaatse in Balen<br />
werden gegeven aan de spotnaam: 1. het koor zou scheef staan op de rest van de kerk; 2. Sint-<br />
Andries, patroon van de Balense kerk is patroon van het ambacht van de kruiers; 3. de kerk van Balen<br />
stond aanvankelijk in Scheps en werd verplaatst (verkruit) naar het centrum. Geen enkele van deze<br />
rationalisaties is te weerhouden. Het koor staat niet scheef; Sint-Andries is de patroon van de<br />
schippers en de vissers; in Scheps heeft nooit een kerk gestaan.<br />
<br />
De Kerkproblemen in Balen<br />
In het verleden hebben de Balenaars heel wat problemen gehad met hun bedehuis. De kerk werd<br />
tweemaal zwaar getroffen door brand, in 1574 en in 1684. Telkens probeerden de inwoners<br />
geldelijke hulp vast te krijgen van de tiendeheffer, de abdij van Averbode; ze wilden de abdij<br />
inschakelen bij de restauratie(kosten) en telkens liep het fout. Bij de eerste brand vroegen zij zelfs<br />
advies aan de professoren van Leuven maar deze orakelden dat de Balenaars ongelijk hadden en dat<br />
de abdij niet verplicht was van bij te dragen. Bij de tweede brand probeerden de Balense bestuurders<br />
en kerkmeesters hun juridisch gelijk te halen bij de Hoge Raad in Brussel. De betwistingen zouden<br />
tientallen jaren aanslepen en na dertig jaar betwistingen kwam er slechts min of meer schot in de<br />
zaak. De betwistingen en het ongenoegen bleven bestaan. De omliggende dorpen hebben zeker de<br />
spot gedreven met zoveel wringerij, processen en beter-weten2. Ook elders vinden wij sporen terug<br />
van de restauratieproblemen en de betwistingen die de de Balenaren eraan vastknoopten. In de<br />
literatuur lezen wij ook enkele uitingen van dat leedvermaak in de andere dorpen<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
2 Zie hierover in vorige Jaarboeken 21-24: JAAK JANSEN, 1684 (1-4).<br />
3 J.B. GRAMMAYE, ''Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae'', Brussel, 1606-1610, Antverpiae Antiquitates,<br />
1610, p. 122-123.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />


-----

<span id="4"></span>4<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
I.B. GRAMMAYE3 gaf in het Latijn een boek (1610) uit over het hertogdom Brabant (hierin werden<br />
enkele Kempense dorpen vermeld); in het jaar 1613 brachten ze in de kerk een opschrift aan<br />
(GEBOERS); in 1687 werd door de Mechelaars een opschrift op rijm gezet:<br />
<br />
'''1610'''<br />
Desselium cum opibus,<br />
Animo cum Rheta carebat,<br />
Molla frumenta,<br />
Balenum turre palude;<br />
Arendoncka ruricolis,<br />
Lommelia mundi machina solvetur<br />
''VERTALING''<br />
''Als Rethy was zonder moed''<br />
''En Dessel zonder goed,''<br />
''En Mol was zonder koren,''<br />
''En Baelen zonder toren ,''<br />
''En Arendonck zonder moeren,''<br />
''En Lommel zonder boeren,''<br />
''Zal de wereld niet lang meer doeren''<br />
<br />
'''1613''' chronogram (in de kerk)<br />
Infelix Balen decimo sexto ante calendae<br />
Octobris, periifacta rapina feris,<br />
''Ochlacen Balen sal nu en ten eeuwighen daghen''<br />
''Den brant vanden sesthienden septembris beclagen. (16 sept 1578)''<br />
<br />
<br />
<br />


-----

<span id="5"></span>5<br />
<br />
'''1687''' (rijm door de Mechelaars)<br />
Baelen dat roert oock sijn lippen<br />
Maenebrant, de clock moet clippen,<br />
Dat sij gaen naer hun vroom werck<br />
In’t vercruijen van hun kerck.<br />
<br />
(zonder datering)<br />
Die van Mol die zijn geschoren<br />
Ze hebben vier wijzers en geenen toren!<br />
Die van Geel die zouden loopen<br />
Om die wijzers af te koopen;<br />
En die van Balen zijn jaloersch:<br />
Ze hebben ‘nen toren lijk’ ne kroesch4!<br />
<br />
Het rijmdicht van 1687 kwam tot stand in Mechelen; waar de Mechelaars zich kwaad gemaakt<br />
hadden toen zij voor “maneblussers” werden uitgemaakt. Zij organiseerden een symbolisch<br />
proces in Geel waarin Balen samen met dertien andere dorpen voor het gerecht van Geel<br />
werden gedaagd: Aalst (ajuinen), Antwerpen, Balen, Brussel, Dendermonde (flauzemakers), Diest<br />
(mosterdschijters), Dinant, Gent (stroppen), Leuven (petermannen), Lier (schapekoppen),<br />
Lokeren (rapenbraders), Poperinge (keikoppen), Vilvoorde (pjeirefretters) en Weert (slijkneuzen).<br />
De Mechelaars met spotprent verdedigden zich tegenover een rechter die in een zetel onder een<br />
grote zotskap had plaats genomen (15de dorp Geel). Achteraan tegen de muur hingen de 14<br />
dorpen met de uitbeelding van hun spotnaam: Balen onderaan tweede van rechts. Alle dorpen<br />
werden in hun hemd gezet met een spotnaam die even vernederend was als deze van de<br />
Maneblussers. De spotnamen werden uitgebeeld in gravures en in schilderijen; de gravures<br />
waren vergezeld van rijmende teksten; bij de spotprent over Balen stond de hier afgedrukte tekst<br />
van 1687. Het ontstaan van de spotnaam moet eerder tegen deze achtergrond gezocht worden.<br />
De verwoestende branden brachten in Balen veel miserie mee; de herstellingen kosten<br />
handenvol geld; de pogingen om de abdij van Averbode te laten bijdragen liepen vaak op een<br />
sisser uit; telkens moesten zij op zoek gaan naar vervangende ruimten om de diensten te laten<br />
doorgaan. Er werd om gelavchen en gespot in de omliggende dorpen. Veel spotnamen werden<br />
uit leedvermaak geboren. Om daar een datum op te plakken is niet gemakkelijk. De volks-<br />
verbeelding (van andere dorpen) werkt wanneer de verbeelding wilt. Zeker is dat de spotnaam<br />
van Kruiers al in 1687 bestond ; toen werd hij in Mechelen vereeuwigd in een prent.<br />
<br />
<br />
4 Kroes: beker, rijmend op jaloe®s<br />
<br />


-----

<span id="6"></span>6<br />
<br />
<br />
<br />
Afbeeldingen<br />
1. Oud Gemeentehuis, Balense Kruier, Raymond Smets, 1987<br />
2. Schilderij, De Maneblussers van Mechelen betrekken 14 andere spotnamen van gemeenten<br />
in een proces, Vlaamse School, ca 1700, olie op doek, 113 x 83<br />
3. Detail van schilderij: Balense kruier<br />
4. Prent, De Mechelse Maneblussers dagen veertiien dorpen of steden met spotnaam voor de<br />
Raad van Geel, 1687, papier en inkt<br />
5. Detail van prent<br />
6. Getekende visie van Frans Smets op de “Balense Kruiers”, 2025.<br />