Brontekst bekijken van Verdwenen kerkelijk kunstbezit in Balen

'''Verdwenen kerkelijk kunstbezit in Balen'''<br />
<br/>
Wanneer we een oude kerk binnenstappen hebben we de indruk dat het gebouw<br />
en zijn inboedel onveranderlijk aanwezig zijn. Ook al geldt dit meestal voor het<br />
grootste gedeelte van het bezit, toch bewijst de geschiedenis dat er overal “leven<br />
is geweest in de brouwerij”. In zijn licentiaatsverhandeling van 1974-1975<br />
besteed Jan Defever1 tweeënveertig bladzijden aan de verdwenen voorwerpen<br />
die niet meer aanwezig zijn in de Sint-Andrieskerk en ooit vermeld werden in de<br />
archieven. Het gaat om tientallen voorwerpen van allerlei vorm en uitzicht. Voor<br />
sommige voorwerpen is de oorzaak van de verdwijning duidelijk en<br />
verklaarbaar; bij andere voorwerpen moeten er bedenkingen worden gemaakt.<br />
Zeker wanneer er menselijke ingrepen mee gemoeid zijn, gaat men dikwijls over<br />
de schreef.<br />
<br />
'''Oorzaken van verdwijningen<br />
'''<br />
Soms heeft men geen verhaal tegen verdwijningen of verwoestingen. Zo werd<br />
onze kerk enkele malen door brand zwaar beschadigd (1574, 1684) en verdween<br />
er een groot gedeelte van de inboedel. Toen de kerk werd gebouwd tussen 1444<br />
en 1520 werden terzelfde tijd veel voorwerpen en meubilair aangeschaft voor de<br />
uitrusting van de kerk en de uitoefening van de diensten. Alleen in de<br />
brandkoffer vinden wij nu nog enkele voorwerpen terug uit die periode; de rest<br />
is verdwenen, vervangen, vernield. Natuurrampen zoals blikseminslag of<br />
ingrijpende onweren horen thuis in deze categorie van oncontroleerbare<br />
oorzaken. Natuurlijke oorzaken van verval leunen hierbij aan al kan de behoeder<br />
hier meer tussenkomen. Slecht onderhoud van het gebouw kan het meubilair<br />
aantasten door vochtigheid of schimmels; kruipende of rondvliegende insecten<br />
kunnen langs open deuren,vensters of kieren binnenkomen om zich te gaan<br />
nestelen in een eetbare omgeving van hout, papier of textiel. Het is de schrik van<br />
elk patrimoniumbeheerder.<br />
Andere oorzaken van verdwijning liggen in de menselijke aard. Deze kunnen<br />
zeer drastisch zijn zoals in oorlogstijd of bij religieuze onrust. In 1656-1657<br />
betaalde de kerkfabriek dertig stuivers aan Peter Zels en nog twee mannen om<br />
de bewaking te verzorgen in de Sint-Andrieskerk waar ruiters zich hadden<br />
geïnstalleerd. Dat zal wel zijn redenen hebben gehad. De offerblokken ook<br />
waren een gegeerd doelwit. In de loop van de eeuwen zouden er ook gewone<br />
diefstallen of brandstichtingen gebeuren. In 1677 bestelden de kapelmeesters<br />
van Sint-Lucia van Rosselaar te Antwerpen een nieuwe kelk van 22 gulden,<br />
omdat de vorige gestolen was. In de periode 1905-1910 werden de Balense<br />
bedehuizen bezocht voor inventarisatie. Voor de kapel van Gerheide noteerde F.<br />
<br />
1 J. DEFEVER, ''Balen Sint-Andrieskerk. Inventaris van haar kunstbezit'', licentiaatsverhandeling KUL, 1974-1975,<br />
p. 54-96.<br />


-----

<span id="2"></span>Donnet: “Al de oude voorwerpen die deze kapel versierden werden over zes of<br />
zeven jaar verkocht2”.<br />
<br />
Een andere menselijke oorzaak van verdwijning ligt in de verandering van<br />
smaak of het in onbruik geraken van sommige voorwerpen. Verandering van<br />
smaak deed sommige zaken in ongenade vallen; ze waren niet meer aangepast<br />
aan de smaak van de tijd. Nieuwe voorwerpen vervingen versleten<br />
patrimoniumen dat zijn aantrekkelijkheid had verloren. In 1893 besliste de<br />
kerkfabriek om het hoofdaltaar (1727) met het schilderij van de Marteling van<br />
de H. Andreas te laten verdwijnen. Dit gebeurde vermoedelijk op advies van de<br />
provinciale architect. Er kwamen glasramen op het koor en het grote altaar zou<br />
het zicht belemmeren. Soms werden nieuwe voorschriften opgelegd door de<br />
kerkelijke overheid, zoals bij het voorlaatste concilie waarbij niet alleen heiligen<br />
van de kerkelijke kalender werden afgevoerd maar ook talrijke<br />
gebruiksvoorwerpen in onbruik geraakten door wijzigingen in de ceremoniële<br />
uitoefeningen. Zo werd in Balen ondermeer de communiebank overbodig of<br />
werden sommige beelden aan de kant geschoven.<br />
<br />
'''Oprichting der kerkfabrieken<br />
'''<br />
Daarbij kwam nog dat in vroegere tijden het kerkbestuur nogal willekeurig met<br />
haar eigendommen omsprong en dingen ging verplaatsen of afdanken. Het<br />
kerkbestuur gebruikte eigen middelen om het kerkgebouw uit te rusten. De<br />
financiering gebeurde vooral door de inwoners zelf; individuele personen deden<br />
schenkingen; broederschappen of gilden waren permanent aanwezig in het<br />
kerkgebouw; ook de abdij van Averbode steunde regelmatig de plaatselijke<br />
Balense gemeenschap. De abdij had talrijke bezittingen in de gemeente en<br />
bediende de Sint-Andrieskerk (patronaatsrecht). Soms werd hierover<br />
geredetwist zoals na de brand van 1684 waarbij er jarenlang werd geprocest over<br />
de verantwoordelijkheid voor het herstel. De beslissingsmacht over het<br />
patrimonium lag bijna volledig bij de plaatselijke kerkbesturen en de pastoor.<br />
Dat veranderde grotendeels na de Franse Revolutie (1789). Aanvankelijk werd<br />
alles aangeslagen door de Franse overheid; vooral de abdijen en de kloosters<br />
zouden hieronder lijden. Later zou Napoleon een akkoord sluiten met de kerk en<br />
een nieuwe wetgeving uitvaardigen. Men zocht een uitweg voor de aangeslagen<br />
goederen die staatseigendom waren. Voortaan zouden deze parochiële<br />
kerkbezittingen beheerd worden door de kerkfabrieken. De beheerders werden<br />
officieel geïnstalleerd en moesten zich aan de wetgeving houden. De overheid<br />
zou toezicht houden en de priesters bezoldigen. Toch zouden er nog<br />
onregelmatigheden voordoen. De overheid had slechts een beperkte<br />
belangstelling voor dit bezit en liet de kerkfabrieken betijen zonder veel<br />
<br />
2 F. DONNET, ''Sint-Jan-Baptist Kapel te Gerheide. Gemeente Baelen-op-Neeth'', in ''Inventaris der<br />
kunstvoorwerpen in openbare instellingen. Provincie Antwerpen'', deel 3, 1909, p. 400-402.<br />


-----

<span id="3"></span>inmengingen of raadgevingen. De geklasseerde kerken werden mettertijd van<br />
meer nabij gevolgd omdat hier subsidies mee gemoeid waren en er<br />
restauratiedossiers werden ingediend. Vanaf de twintigste eeuw zou hier<br />
verbetering en duidelijkheid te noteren vallen. De kerkfabrieken stonden onder<br />
toezicht van de gemeenten; de gemeenten werden gecontroleerd door de<br />
provincie. Inventarissen werden opgesteld. De lonen van de priesters en de<br />
kosten van de restauratiedossiers werden betaald door de Belgische overheid. De<br />
kerkfabrieken en de pastoor beschouwden zich echter vaak als eigenaars van het<br />
patrimonium en konden soms nogal eigengereid optreden. De overheid liet het<br />
gebeuren.<br />
<br />
'''De inventaris van 1905<br />
'''<br />
In 1905 zouden de heren F. Donnet en F. Van Leemputte de Sint-Andrieskerk<br />
bezoeken en een eerste inventaris opstellen. Zij verwezen naar het vroegere, dus<br />
voor 1905, verdwenen patrimonium zoals het stenen doksaal aan de ingang van<br />
het koor en een stenen sacramentstoren die op het koor was gebouwd. Ander-<br />
zijds vermeldden zij een aantal voorwerpen die thans niet meer in de kerk zijn<br />
bewaard. De meest spectaculaire zijn de twee schilderijen die in 1907 aan het<br />
Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen worden verkocht voor 75.000 Bfr.<br />
met goedkeuring van de gemeenteraad (zie bijlage 1). Het ging om een<br />
Kruisdraging van Pieter Aertsen (1508-1575) en een Laatste Avondmaal van een<br />
Zuidnederlandse schilder, daterend ca. 1470-1490. Zij werden opgenomen in de<br />
Catalogus Schilderkunst Oude Meesters, van 1988. Mogelijk werden deze<br />
schilderijen verkocht om de aan gang zijnde restauratie te bekostigen. Volgens<br />
deze catalogus van 1988 zou er een tweede paneel horen bij het laatste schilderij;<br />
het zou bewaard zijn in het Stedelijk Museum van Oudenaarde.<br />
Wat de twee heren niet vermeldden was dat vijftien jaren voordien het<br />
hoofdaltaar op het koor was afgebroken en vervangen. Het houten portiekaltaar<br />
werd afgebroken en vervangen door een stenen altaar met retabel, uitgevoerd in<br />
1893 door Bressers en Blanchard. Waar het barokke hoofdaltaar en zijn<br />
altaarstuk De Marteldood van de H. Andreas is gebleven is onbekend. Volgens<br />
Jan Defever werd aangenomen dat het werd meegenomen door de afbrekers. Dat<br />
zal wel een kwakkel zijn.<br />
<br />
'''Cosmas en Damianus van de Sint-Luciakapel van Rosselaar<br />
'''<br />
In 1989 verscheen er in het kunsttijdschrift Antiek een kleine notitie3 naar<br />
aanleiding van de 24ste antiekbeurs in Brussel. De originele titel van de beurs<br />
was “Het onverwachte voorwerp”. Bij de notitie stond een afbeelding van twee<br />
beelden: HH. Cosmas en Damianus. De beelden werden uit notenhout<br />
<br />
3 ''Antiek'', jaargang 23, nr. 6, januari 1989, p. 363.<br />


-----

<span id="4"></span>vervaardigd en dateerden uit de eerste helft van de zeventiende eeuw, aldus de<br />
bijgevoegde inlichtingen. Over de herkomst werd geen woord gerept. Een<br />
vergelijking met de inventaris van F. Donnet en F. Van Leemputten4 uit 1910<br />
maakte duidelijk dat deze twee beelden herkomstig waren uit de Sint-Luciakapel<br />
van Rosselaar. In de toenmalige, ongeschonden kapel van 1683 werden twee<br />
oudere beelden bewaard die volgens de inventarismakers uit de vijftiende eeuw<br />
moesten stammen. Daarbij reproduceerden zij in hun publicatie een afbeelding<br />
van de beelden waardoor de identificatie bijzonder gemakkelijk werd. Ander-<br />
zijds werd vastgesteld dat de toestand van de beelden was gewijzigd in 1989: de<br />
armen van de beelden waren afgezaagd op de afbeelding. De datering en de<br />
productieplaats in de publicatie van 1989 konden echter worden aanvaard; de<br />
datering van Donnet en Van Leemputten in 1910 klopt niet. Toch blijft de vraag<br />
vanwaar de beelden herkomstig zijn vermits de kapel een halve eeuw later werd<br />
gebouwd.<br />
Wij menen dat deze beelden uit de voogdijkerk van het centrum herkomstig zijn.<br />
In de inventaris van Jan DEFEVER5 werd een archieftekst vermeld waarin<br />
duidelijk werd gemaakt dat in 1648 aan Bernaart Haenegreefs 36 gulden werden<br />
uitbetaald voor de aankoop en het te Mechelen halen van de beelden van St.<br />
Cosmas en Damian. Hetzelfde jaar werd er ook een reliekkast van de HH.<br />
Cosmas en Damianus aangekocht (nu verdwenen). Wanneer de beelden precies<br />
naar Rosselaar werden gebracht is onduidelijk; mogelijk bij de plaatsing van het<br />
zuidelijk zijaltaar in de Sint-Andrieskerk rond 1700. Toen werden twee<br />
levensgrote beelden van de heiligen aan het altaar toegevoegd en werden de<br />
twee kleinere beelden “overbodig”.<br />
De verdere geschiedenis van deze kunstwerken is minder fraai. Ze hangt ook<br />
samen met de afgang en het in onbruik geraken van de Rosselaarse kapel in de<br />
loop van de tweede helft van de 20ste eeuw6. Begin de jaren 1960 werden de<br />
beelden verkocht aan een bricoleur Ton Luyckx uit Geel (overleden). Deze<br />
bricoleur verkocht de beelden door aan antiquair Frits Van Lom te Reuver bij<br />
Venlo (overleden). Daar werden ze gestolen omstreeks 1967. Rond 1970 doken<br />
de sculpturen terug op bij een antiquair in Brussel. Van Lom eiste de beelden<br />
terug op maar de dief-voortverkoper zat in de gevangenis van Luiken, en was<br />
niet solvabel zodat de schadeloossstellingen niet konden worden uitgevoerd.<br />
In 1989 werd er bij de Balense rijkswacht klacht ingediend tegen deze gang van<br />
zaken in de hoop dat de beelden eventueel tegen vergoeding terug naar Balen<br />
zouden kunnen komen. Helaas, de beelden werden in Rosselaar verkocht en van<br />
de hand gedaan. Daarbij was de omkering van (et commerciële verloop een<br />
onmogelijke zaak. Daarbij was de wetgeving in Nederland erg verschillend van<br />
de onze. Of deze verkoop ook in de notulen van de kerkfabrIek van eigenaar<br />
<br />
4 F. DONNET en F. VAN LEEMPUTTEN, ''Kapel van Rosselaar'', in ''Inventaris der kunstvoorwerpen in<br />
openbare instellingen. Provincie Antwerpen,'' deel 4, 1910, p. 520-522.<br />
5 J. DEFEVER, ''o.c''.,1974-1975, p. 236.<br />
6 J. JANSEN, ''De bouw van de Sint-Luciakapel te Rosselaar-Balen in 1663'', in ''Taxandria'', NR 65, 1993, p. 71-91.<br />


-----

<span id="5"></span>Hulsen of beheerder Rosselaar werd opgenomen is nog niet nagegaan. Wij<br />
weten niet waar de beelden thans bewaard zijn.<br />
<br />
'''De preekstoel van de Sint-Andrieskerk van Balen<br />
'''<br />
Voor het verdwijnen van dit kunstwerk uit de Sint-Andrieskerk moeten wij<br />
helaas met de beschuldigende vinger wijzen naar wijlen pastoor Draulans. Hij<br />
die zoveel gedaan had voor de kerk, zijn inboedel en het orgel. Helaas heeft hij<br />
hier de bal totaal mis geslagen en heeft hij bijzonder slechte raadgevers gehad.<br />
Aanvankdlijk had hij het nog bij het juiste eind. In het parochieblad van 10<br />
februari 1965 gaf hij toe dat de Commissie voor Monumenten bij een bezoek<br />
aan de kerk de preekstoel had positief beoordeeld: ‘het was geen banaal meubel,<br />
het bezat kunstwaarde en mocht niet worden verwijderd7. De aard van het<br />
kerkgebouw vroeg bovendien om houtwerk om de hardheid van de stenen<br />
muren te temperen en wat warmte in de kerkruimte te bewaren. De preekstoel<br />
mocht enkel opgefrist worden”.<br />
Vijf jaar later was Draulans volledig van gedacht veranderd. Hij moet slechte<br />
raadgevers hebben gehad die zijn beslissing hebben veranderd; wij begrijpen<br />
nog steeds niet waarom hij een andere beslissing heeft genomen. In 1970<br />
beweerde hij immers het tegendeel8 en had hij argumenten zat om zijn beslissing<br />
te verantwoorden. “Noch hogerhand, noch bij de kunstkenner bezat het meubel<br />
enige kunstwaarde. De preekstoel belemmerde het zicht; de mensen stootten<br />
hunne kop ertegen; de geluidsinstallatie maakte preekstoel overbodig”, enz….<br />
Als laatste argument citeerde hij een tekst uit de inventaris van 1905 van Donnet<br />
en Van Leemputte: “De preekstoel heeft weinig waarden”. Dat deze inventaris<br />
vol stond met dergelijke achterhaalde uitspraken, was hem ontgaan, zoals ook de<br />
recente uitspraken van de Commissie die hij in het parochieblad had gezet.<br />
Misschien was hij misleid door het bescheiden allure van het steekwerk, zeker<br />
wanneer de stijl werd vergeleken met de gebalde overdrevenheid van de<br />
orgelbeelden. Het was echter een degelijk gemaakt kerkmeubel met prachtige<br />
reliëfs. Wat het nog meer waardevol maakte was dat op de zeszijdige kuip een<br />
buste van de H. Odrada was uitgebeeld, naast deze van de patroon van de kerk<br />
Sint-Andreas, de in de kerk vereerde HH. Cosmas en Damianus, de H. Barbara<br />
en de H. Catharina. De reliefs waren bijzonder fijn gesneden. De preekstoel zou<br />
besteld zijn in 1690 en 120 gulden hebben gekost9. De preekstoel verdween in<br />
de jaren 1970, naar het schijnt via de heer Pelckmans, van Retie, de raadgever<br />
van pastoor Draulans; hij zou er enkele andere kunstwerken voor in de plaats<br />
gegeven hebben. Geruime tijd later werden de reliëfs te koop aangeboden in de<br />
antiekhandel. Waar ze nu te vinden zijn is niet geweten.<br />
<br />
<br />
7 R. GEUKENS en K. MERTENS, ''Leven en werken van priester Frans Draulans'', Balen, 2002, p. 209.<br />
8 IDEM, p. 319<br />
9 J. DEFEVER, o.c., p. 61-64.<br />


-----

<span id="6"></span><br />
Bijlage<br />
<br />
Balen Gemeentearchief<br />
Uittreksel Boek Gemeenteraden 1907-1917: Zitting van 16.11.1907<br />
Balen Kerk Sint-Andreas, Verkoop twee schilderijen<br />
<br />
''De Raad keurt goed de beraadslaging der kerkfabriek van de kerk van St<br />
Andreas alhier, ad. 27 October ll, waarbij de toelating gevraagd wordt twee<br />
oude schilderijen toebehorende aan zelfde kerk, de ene verbeeldende de<br />
Kruisdraging, de andere het Laatste Avondmaal, te mogen verkopen mits de som<br />
van 75000, aan het Koninklijk Museum van Antwerpen.<br />
''<br />